Skąd pochodzą tak znaczne różnice, skoro w pierwszych wiekach chrześcijaństwa Biblią Kościoła była Septuagintą?[5]

Tradycja żydowska

Septuaginta, zwana też „Biblią z Aleksandrii”, jest przekładem Pisma Świętego Starego Testamentu na język grecki, opracowywanym w Aleksandrii od czasów Ptolemeusza II Filadelfia (285-246), a więc od III wieku przed Chrystusem, konkretnie w okresie od około 250 do 150 przed Chrystusem, a więc już po ustaleniu tekstu Starego Testamentu. Kanon Biblii hebrajskiej (kanon palestyński) został natomiast ostatecznie ustalony przez zgromadzenie rabinów w Jawne w 90 roku. Zgromadzenie rabinów kierowało się przede wszystkim troską o przetrwanie narodu w warunkach rozproszenia i stąd akceptowało wyłącznie teksty napisane w języku hebrajskim. Jednakże w swej obecnej postaci Biblia hebrajska powstała dopiero około VII wieku po Chrystusie i jest wyborem pewnego kręgu uczonych. Nazywamy ich masoretami, a opracowany przez nich tekst Masorą (= tradycja). Masoreci rozstrzygnęli na wiele wieków tak podstawowe problemy jak podział Biblii na wyrazy, wiersze, części i układ samogłosek w wyrazach[6].

Kanon palestyński wymienia 22 księgi kanoniczne, co zakłada łączenie kilku ksiąg w jedną, na przykład Ezdrasza i Nehemiasza, ksiąg dwunastu proroków w jedną księgę. Niekiedy jest mowa o 24 księgach[7], przeważnie jednak wymieniane są 22 księgi[8].

Tymczasem Septuaginta, chociaż jest przekładem na język grecki i obejmuje też księgi napisane w języku greckim, przekazuje starszą tradycję, zarówno jeśli chodzi o wybór ksiąg (kanon aleksandryjski), jak i o ich treść. Podczas prac translatorskich najprawdopodobniej korzystano z innych kodeksów niż rabini w Jawne (istniały jednak stałe kontakty między Jerozolimą i Aleksandrią[9]).

Tradycja Kościołów wschodnich

Tekst Biblii w wersji Septuaginty okazał się najbliższy chrześcijanom[10], ponieważ w Nowym Testamencie teksty Starego Testamentu są cytowane według Septuaginty. Poza tym kanon ksiąg Starego Testamentu zastał ustalony na dwóch soborach lokalnych, a także w tak zwanych kanonach apostolskich, kanonach Atanazego Wielkiego, kanonach Grzegorza Teologa i kanonach Amfilocha z Ikonium (List do Seleucjusza). Wszystkie one zostały zaakceptowane expressis Derbis przez VII Sobór Powszechny w kanonie 1.

Dla Kościoła prawosławnego te właśnie decyzje, podjęte na Soborze Powszechnym, mają istotne znaczenie. Wśród przyjętych przez sobór dokumentów jedynie tekst Atanazego Wielkiego daje podstawy do uznania niektórych ksiąg za deuterokanoniczne:

„Dla większej ścisłości powinienem jeszcze dodać w moim liście, że poza wymienionymi istnieją inne księgi, niezapisane w oficjalnym katalogu, lecz przeznaczone przez Ojców dla czytania je kandydatom, którzy chcą przyjąć katechetyczną naukę wiary. Są to: Mądrość Salomona, Mądrość Stracha, Księgi Estery, Judyty i Tobiasza, tak zwana Nauka Dwunastu Apostołów oraz Pasterz. Jednakże, umiłowani, ani wśród ksiąg kanonicznych, ani w tych przeznaczonych do czytania, nigdzie nie ma wzmianki o apokryfach; są one wymysłami heretyków, którzy piszą je, kiedy chcą, dodają im lat, aby przedstawiając je jako stare, mieć sposobność oszukiwania w ten sposób prostych ludzi” (List 39: List paschalny)[11].

85 kanon apostolski wymienia w takim kontekście jedynie Księgę Syracha:

„Ponadto dodaje się wam ku rozwadze, aby młodzieńcy wasi studiowali Mądrość wielce uczonego Syracha”[12].

Poza tym Euzebiusz z Cezarei podaje, że Melton odbył podróż do Palestyny, aby poznać liczbę ksiąg biblijnych i wyliczył je w liście do brata Onezyma[13]. Podobne próby podjął też Orygenes[14]. Cyryl Jerozolimski stwierdza: „Powinieneś czytać 22 księgi Septuaginty, a nie mieć nic wspólnego z apokryfami”[15]. Również Jan z Damaszku wymienia 22 księgi Starego Testamentu[16].

Decyzje te zostały potwierdzone przez synod konstantynopolitański i synod jerozolimski w 1672 roku. Znalazły się też w katechizmie prawosławnym autorstwa św. Metropolity Filareta (Drozdowa)[17].

Septuaginta w wydaniu A. Rahlfsa zawiera jeszcze 4 Księgę Machabejską (traktowaną jako apokryf)[18], Pieśni („Dziewięć pieśni Kościoła greckiego”) i 18 Psalmów Salomona[19]. „Pieśni” to de facto powtórzenie fragmentów Starego i Nowego Testamentu (Wj 15,1-9; Pwp 32,1-43; 1 Krl 2,1-10; Iż 26,9-20; Jon 2,3-10; Dan 3,26-45; Dan 3,52-88; Łk 1,68-79 i inne: Iż 51,1-9; Iż 18,10-20; 2 Krn [Modlitwa Manassesa]; Łk 2,29-39) oraz jeden tekst poza biblijny czyli „wielka doksologia” („Gloria in excelsis Deo”) w wersji greckiej[20]. Biblia słowiańska wymienia po Psałterzu[21] jedynie 10 pierwszych pieśni (bez ich treści)[22]. Septuaginta wymienia więc pewne księgi, które były dopuszczone w kanonie, ale nie miały tego samego autorytetu, co księgi kanoniczne. Jednak księgi te były czytane w czasie liturgii i cytowane przez Ojców[23]. Jest więc rzeczą oczywistą, że do kanonu nie mogły wejść 4 Księga Machabejska i Psalmy Salomona, gdyż nie są wymienione przez żaden z dokumentów przyjętych w 1 kanonie VIII Soboru Powszechnego (Sobór Nicejski II, 787 rok).

Księgi Starego Testamentu, uważane za kanoniczne, można zgodnie z chronologią podejmowanych decyzji przedstawić następująco:

Ostatecznie wszystkie te księgi znalazły następującą kolejność w Septuagincie: Rodzaju – Wyjścia – Kapłańska – Liczba – Powtórzonego Prawa – Jozuego – Sędziów – Rut – 1-4 Królewska – 1-2 Paralipomenon (z Modlitwą Manassesa) – 1 Ezdrasza – Nehemiasza – 2 Ezdrasza – Tobiasza – Judyty – Estery – Hioba (z dodatkiem 42,17 a-e) – Psałterz (z Ps 151 i wykazem pieśni biblijnych) – Przypowieści Salomona – Eklezjastes – Pieśni nad pieśniami – Mądrość Salomona – Mądrość Syracha – Izajasza – Jeremiasza – Lamentacje Jeremiasza – List Jeremiasza – Barucha – Ezechiela – Daniela (z fragmentami „Zuzanna” oraz „Bel i Drakon”) – Ozeasza – Joela – Amosa – Abdiasza – Jonasza – Micheasza – Nahuma – Habakuka – Sofoniasza – Ageusza – Zachariasza – Malachiasza – 1-3 Machabejska – (3 Ezdrasza).

Tradycja Kościoła rzymskokatolickiego

Na Zachodzie kanon ksiąg biblijnych określały decyzje soborów, synodów i papieży. Spośród wielu decyzji na uwagę zasługują: dekret synodu rzymskiego z 382 roku[28], kanon synodu kartagińskiego z 397 roku (kanon 36 lub 47)[29], dekret papieża Innocentego I z 405 roku[30], dekret papieża Gelazego I z 495 roku[31], dekret papieża Hormizdasa z VI wieku[32], Soboru Trydenckiego z 1546 roku (sesja IV: bez 2 i 3 Ezd oraz 3 Mch)[33] oraz Soboru Watykańskiego z 1871 roku (sesja III)[34], który potwierdził decyzje Soboru Trydenckiego. Wszystkie te decyzje zasadniczo mówią o kanonie obejmującym 46 ksiąg Starego Testamentu.

Z Ojców Kościoła na uwagę zasługuje wypowiedź bł. Augustyna[35] oraz symboliczne interpretacje bł. Hieronima ze Strydonu, św. Rufina z Akwilei i św. Hilarego z Poitiers, którzy wymieniają 32 księgi Starego Testamentu, zgodnie z liczbą liter w alfabecie hebrajskim (niektórzy Ojcowie wymieniali 24 księgi, zgodnie z liczbą liter w alfabecie greckim).

Tradycja Kościołów protestanckich

W tym wypadku możemy mówić o ograniczeniu liczby ksiąg Starego Testamentu do kanonu palestyńskiego. Już w wydaniu Biblii w Zurychu w 1529 roku wyodrębniono księgi kanoniczne od niekanonicznych. W przekładzie Marcina Lutra z 1534 roku księgi niekanoniczne nazwane zostały „apokryfami”. Przyjęcie kanonu palestyńskiego zostało potwierdzone przez Wyznanie galijskie z 1552 roku, Wyznanie anglikańskie z 1562 roku, Wyznanie helweckie z 1564 i Formułę zgody z 1557 roku. Ostatecznie 3 maja 1836 roku Brytyjskie Towarzystwo Biblijne postanowiło wydawać Biblię jedynie z księgami kanonicznymi.

Kwestia formowania się kanonu Starego Testamentu nie była znana w XVI wieku. Dlatego pozostaje otwartym pytanie, który kanon jest ważniejszy, starszy czy też młodszy, zwłaszcza biorąc pod uwagę czysto narodowe wpływy przy podejmowaniu decyzji przez rabinów w 90 roku. Czy decyzje rabinów, podjęte po powstaniu chrześcijaństwa, są zobowiązujące dla chrześcijan?

Kanon Nowego Testamentu

W Kościołach wschodnich kanon ksiąg Nowego Testamentu został określony przez ten sam kanon apostolski oraz decyzje soborów lokalnych i Ojców Kościoła, co i kanon ksiąg Starego Testamentu:

Amfiloch z Ikonium podaje pewne wątpliwości: „niektórzy wymieniają 3 Listy Janowe, 2 Listy Piotrowe i List Judy” oraz „niektórzy zaliczają Apokalipsę do ksiąg świętych, ale Wielu uważa ją za nieautentyczną”. Wahania te spowodowały, że w Kościele prawosławnym Apokalipsa jest uznawana za księgę kanoniczną, ale nie jest publicznie czytana w cerkwi. Natomiast Listy Klemensa i Konstytucje Apostolskie odrzucił 2 kanon Soboru In Trullo, co potwierdza 1 kanon VIII Soboru Powszechnego.

Księgi nowotestamentowe otrzymały ostatecznie następującą kolejność w Biblii: Ewangelia według Mateusza – Ewangelia według Marka – Ewangelia według Łukasza – Ewangelia według Jana – Dzieje Apostolskie – List Jakuba – 1-2 Listy Piotra – 1-3 Listy Jana – List Judy – List do Rzymian – 1-2 Listy do Koryntian – List do Galatów – List do Efezjan – List do Filipian – List do Kolosan – 1-2 Listy do Tesaloniczan – 1-2 Listy do Tymoteusza – List do Tytusa – List do Filemona – List do Hebrajczyków – Apokalipsa (razem 27 ksiąg).

Najstarszy kanon ksiąg Nowego Testamentu podaje tak zwany „Fragment Muratoriego”, pochodzący z drugiej połowy II wieku, odnaleziony został w 1740 roku.