„Lekcjonarz jerozolimski” został odkryty przez K. Kekelidze w dwóch manuskryptach w Svaneti (prowincja gruzińska) i wydany przez niego w 1912 roku dzięki ofiarności Nazariosa, arcybiskupa Kutaisi. Zawarte w lekcjonarzu obrzędy liturgiczne, perykopy, kalendarz świętych, a także inne dane, zgadzają się z opisem Eterii w „Peregrinatio ad loca sancta”[2] oraz z tradycją palestyńską. Dokument ten jest przedbizantyjskim gruzińskim zabytkiem liturgicznym, którego znaczenia nie można lekceważyć.
Oprócz tych dwóch manuskryptów, aktualnie znajdujących się w Gruzji, istnieje jeszcze trzeci manuskrypt, przechowywany w Bibliotece Narodowej w Paryżu: Géorgien N° 3. Kodeks ten został wywieziony z Gruzji przez włoskich misjonarzy kapucynów i początkowo był przechowywany w klasztorze koło Neapolu, skąd został przeniesiony do Biblioteki Watykańskiej. Z kolei Napoleon wysłał ten manuskrypt do Paryża. Część kodeksu tego manuskryptu, dotycząca świąt stałych, została wydana przez Heinricha Goussena w tłumaczeniu niemieckim. Jednakże publikacja ta, podobnie jak i przekłady K. Kekelidze, jest pracą prowizoryczną. Najbardziej pożądana byłaby publikacja manuskryptu paryskiego in extenso[3].
„Liturgia św. Piotra Apostoła” wzbudza zainteresowanie świata uczonych jako pewnego rodzaju curiosum. Jest ona znana w Europie w tłumaczeniu rosyjskim, dokonanym przez K. Kekelidze z manuskryptu XVIII-to wiecznego. H. Goussen natomiast przetłumaczył tekst rosyjski na język łaciński. Ponadto H. Goussen odkrył manuskrypt tej Liturgii w Bibliotece Watykańskiej. Kodeks ten, pochodzący z XI wieku, został sfotografowany przez H. W. Codringtona celem przygotowania edycji tej Liturgii[4].
„Liturgia św. Jakuba Apostoła”[5] jest przede wszystkim znana dzięki tłumaczeniu na język rosyjski, dokonanemu przez K. Kekelidze, który następnie w 1912 roku opublikował oryginalny tekst gruziński. Z tego zaś tekstu F. C. Conybare i O. Wardrop dokonali przekładu na język angielski. K. Kekelidze wraz z tekstem Liturgii św. Jakuba Apostoła opublikował modlitwy odmawiane podczas święceń. Uczeni angielscy przetłumaczyli również te modlitwy na język angielski i wykazali ich zgodność z VIII księgą „Konstytucji Apostolskich”[6]. Jednakże najbardziej frapująca zgodność daje się zauważyć z „Testamentu Domini Nostri Jesu Christi”, znanym w wersjach syryjskiej, etiopskiej i arabskiej[7]. Można więc do nich dołączyć również wersję gruzińską[8].
Jest rzeczą niemożliwą omówienie tutaj wszystkich problemów, związanych z Liturgią św. Jakuba Apostoła. Zamierzam jedynie przedstawić kilka obserwacji, poczynionych podczas analizowania gruzińskiej wersji tej Liturgii.
W całej Gruzji istnieją tylko dwa manuskrypty Liturgii św. Jakuba Apostoła i oba zostały zbadane, jak to już zaznaczyłem, przez K. Kekelidze. Trzeci natomiast jest przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Gratzu. Około 1885 roku kodeks ten znajdował się na Synaju i był sygnalizowany przez A. A. Cagareliego podczas jego podróży na Górę Synaj. Kodeks ten, wraz z kilkoma innymi znalazł się w Gratzu, gdzie aktualnie jest przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej. Od dwóch manuskryptów znajdujących się w Gruzji różni się nie tylko tym, że jest bardzo starannie przepisany, ale jeszcze tym, że jest wolny od licznych błędów, występujących w dwóch pozostałych. Tekst opublikowany przez K. Kekelidze, według obu kodeksów znajdujących się w Gruzji, można łatwo poprawić według tekstu kodeksu z Gratzu.
Manuskrypt z Gratzu został przepisany, jak głosi to sam tekst, przez znanego literata gruzińskiego Jana Zosimę (X wiek). Manuskrypty znajdujące się w Gruzji zostały przepisane przez katolikosa Symeona. W jednym fragmencie Symeon jest określony jako właściciel, a w innym jako przepisywacz manuskryptu. W obu tych wypadkach tekst jest zredagowany w pierwszej osobie, ale poza tym jego imię występuje nie tylko wśród imion osób żyjących, ale także zmarłych. Pozostaje kwestią, o którego katolikosa Symeona chodzi. Jest on poza tym wymieniony jako właściciel i jako przepisywacz. Właściwie nie jest sprawą szczególnie ważną precyzyjne ustalenie o kogo tutaj chodzi. Można jednak nieco wyjaśnić tę sprawę. Zgodnie z tradycją gruzińską przed X wiekiem znamy trzech katolikosów gruzińskich o tym imieniu. Jest to tradycja bez wątpienia bardzo czcigodna, ale jej wartość jest dyskusyjna: Symeon I był katolikosem w VI wieku, Symeon II w latach 867-878, a Symeon III w latach 1002-1012. Według T. Jordanii katolikos Symeon III rządził w latach 1070-1100[9].
Nie może być tutaj mowy o Symeonie I, ponieważ manuskrypt wspomina VI Sobór Powszechny. Symeon II został wykluczony przez K. Kekelidze z powodów natury literackiej. Według K. Kekelidze kopistą mógł być jedynie Symeon III[10]. Uczony gruziński M. Džanašvili uważał za kopistę Symeona II. W tekście jest cytowane imię św. męczennika Abo, zabitego 6 stycznia 786 roku. Z drugiej jednak strony nie jest wspomniany VII Sobór Powszechny. Z powodu tych faktów, według Džanašviliego, należy uznać, że manuskrypty zostały przepisane między tymi dwoma wydarzeniami. Argumentacja ta nie jest jednak przekonująca, ponieważ znane są manuskrypty greckie z X i XI wieku, które nie wspominają VII Soboru Powszechnego. Z drugiej strony jest niemożliwym, aby te dwa manuskrypty z Gruzji zostały przepisane w VIII wieku, ponieważ występuje w nich imię św. Nino. Logiczne jest więc przyjęcie tezy, że manuskrypty te zostały przepisane w X-XI wieku, czyli przez Symeona III.
Manuskrypt z Gratzu jest bez wątpienia starszy niż dwa manuskrypty z Gruzji – jeżeli św. Abo jest wymieniony, to św. Nino jeszcze nie jest wymieniona. Starożytność kodeksu potwierdza fakt, że św. Jerzy występuje po św. Teodorze, podczas gdy w manuskryptach z Tbilisi imię św. Jerzego poprzedza imię św. Teodora. Różnicę tę tłumaczy wielki kult, jakim św. Jerzy był otoczony w Gruzji przede wszystkim od początku X wieku. W kalendarzu świętych manuskryptu z Gratzu nie występuje także imię św. Barbary. Fenomen ten jest bardzo interesujący, ponieważ można zauważyć, że najstarsze kalendarze, na przykład jerozolimski z VII wieku, nie wymieniają imienia tej świętej. najstarszy tekst, który wymienia św. Barbarę, pochodzi z X wieku z Chatberdi.
Jeżeli w modlitwach „Mnéstheti” lista świętych w tekście Liturgii św. Jakuba Apostoła (Versio Messanensis) jest bardzo długa, to w tekstach z Tbilisi jest znacznie krótsza. Lista świętych w manuskrypcie z Gratzu jest w tym wypadku jeszcze krótsza, właśnie z powodu, że zabytek ten jest starożytny. Występuje przy tym jeden charakterystyczny szczegół: święci, których imiona nie figurują w manuskrypcie z Gratzu, są umieszczeni na końcu listy w manuskryptach z Tbilisi. Znajdujemy w nim poza tym takie imiona, jak św. Modest, św. Piotr Męczennik i św. Mikołaj, które nie występują w greckich manuskryptach Liturgii św. Jakuba Apostoła.
Dobór i porządek imion świętych w spisach gruzińskich jest całkowicie różny od tekstu Versio Messanensis; nad zjawiskiem tym należy na chwilę się zatrzymać. Na pierwszym miejscu wymieniana jest naturalnie Matka Boża, a następnie św. Jan Chrzciciel, Apostołowie, Ewangeliści, św. Stefan pierwszy męczennik, błogosławieni patriarchowie (Mojżesz, Aaron, Jozue, Samuel, Dawid, Eliasz, Elizeusz, Zachariasz, Symeon), dalej wymienieni są męczennicy: św. Jerzy, św. Teodor (w manuskrypcie z Gratzu kolejność jest odwrotna), św. Eustachy, św. Kwiryk, św. Iwlita, św. Barbara, św. Abo, czterdziestu męczenników z Sebasty, święte myrofory i Jakub pierwszy arcybiskup Jerozolimy; biskupi i Ojcowie Kościoła: Ignacy, Dionizy, Ireneusz, Grzegorz, Aleksander, Eustacjusz, Atanazy, Bazyli, Grzegorz, Grzegorz, Ambroży, Amfiloch, Liberiusz, Damazy, Proklos, Filestos („Filekos” w manuskrypcie z Tbilisi), Jan Epifaniusz, Teofil, Celestyn, Augustyn, Cyryl, Leoncjusz, Hormizdas, Efrem, Sofroniusz, Agapiusz, Eulogiusz, Marcin („Martviron” w manuskrypcie z Gratzu), Modest, Piotr Nowy Męczennik, Mikołaj (trzej ostatni nie figurują w manuskrypcie z Gratzu); z kolei są wymienieni Ojcowie sześciu Soborów Powszechnych i asceci: Paweł, Antoni, Paweł, Pachomiusz, Ammon, Teodor, Hilarion, Arseniusz, dwaj Makarzy (tylko jeden w manuskrypcie z Tbilisi), Jan, Efrem, dwaj Symeonowie, Teodozjusz, Charyton, Galezy (nie występuje w manuskryptach z Tbilisi), Saba, Domencjusz, Gerazym, Gelazy (nie występuje w manuskrypcie z Gratzu), Kosmas i Jan (ci dwaj ostatni nie występują w manuskryptach z Tbilisi); w dalszej kolejności wspominani są mnisi zabici przez barbarzyńców na Synaju, po czym wymieniane są różne stopnie hierarchiczne (należy tu zaznaczyć, że manuskrypt z Gratzu wymienia chorepiskopów przed kapłanami). Serię imion zamykają imperatorzy Bizancjum: Konstantyn (manuskrypt z Gratzu dodaje: „Wielki”), Helena, Teodozjusz Wielki, Marcjan, Procheli (manuskrypt z Tbilisi: „Procheri”), Leoncjusz, Justynian. Można przy tym skonstatować, że lista imperatorów w tekstach gruzińskich jest identyczna z listą zawartą w Rotulus Vaticanus, wydanym przez J. A. Cozza-Luzzi, z tym, że imię Konstantyna jest dodane po Justynianie[11].
* * *
Obecnie zajmiemy się kwestią, kim był kopista manuskryptu z Gratzu. Na stronie 94 (verso) pewien Jan prosi kapłana, który będzie korzystać z woluminu, o modlitwy za siebie. Na stronie 95 (recto) znajduje się następująca uwaga: „Święci Ojcowie, w tej Liturgii od początku do końca brakuje wielu modlitw, obrzędów i słów, w porównaniu z tymi, które otrzymałem od moich mistrzów, czy też które są zapisane w księgach liturgicznych, jakie posiadamy. Ale ten, kto zlecił mi przepisanie tej Liturgii, prosił mnie, abym nic nie zmieniał w powierzonym mi oryginale”. Kopistą jest Jan Zosima, który przepisał księgę na Górze Synaj w 985 roku.
Zakończenie tekstu zawiera dużo informacji: przede wszystkim katolikos Symeon nie jest wspominany i nie jest uważany za tłumacza tej Liturgii, gdyż był on raczej reformatorem Liturgii. Po drugie, Jan Zosima nie uważa siebie samego za tłumacza tej Liturgii: pisze o sobie jedynie, że przepisał ją bardzo dokładnie z powierzonego oryginału. Jan Zosima jest dobrze znany jako kopista ksiąg liturgicznych. Był on początkowo mnichem ławry św. Saby, a następnie przeniósł na się na Górę Synaj, gdzie zmarł około 987 roku. Opracował też nową redakcję Kanonarionu Kościoła gruzińskiego (od dłuższego czasu K. Kekelidze przygotowuje jego wydanie[12]). Równocześnie można go uważać za twórcę oryginalnej hymnografii gruzińskiej. Jako człowiek wielkiej kultury i miłośnik liturgii, miał tendencję do korygowania i poprawiania błędów, jakie wkradły się do tekstu podczas procesu przepisywania. Z tego też powodu sam zaznaczył, że osoba, która powierzyła mu przepisywanie tekstu, prosiła, aby nie dokonywał żadnych zmian lub poprawek. Osoba ta, o imieniu Kwiryk, rozumiała bez wątpienia wagę wzorca, skoro pragnęła posiadać dokładną i wierną kopię.
Z X wieku znamy imiona dwóch Kwiryków: jeden z nich był władcą Kahetii i rządził w latach 929-975, a drugi był mnichem na Górze Synaj. Raczej ten drugi ma związek z osobą właściciela manuskryptu z Gratzu.
Jan Zosima przepisywał kodeks mniej więcej dwa lata przed swoją śmiercią, co nie przeszkadza, że Zosima i Kwiryk, który zlecił przepisanie kodeksu, są wymienieni na liście zmarłych. Ten fakt nie powinien nas dziwić, ponieważ kopiści i ojcowie gruzińscy mieli właśnie taki zwyczaj.
Studiując Liturgię św. Jakuba Apostoła można zauważyć frapującą zasadę: im manuskrypt jest starszy, tym tekst jest obszerniejszy i bardziej rozwinięty. Przeciwnie, im manuskrypt jest późniejszy, tym bardziej tekst jest skrócony. Mam tu zwłaszcza na uwadze Versio Menassensis, która według mnie jest bardziej znacząca, niż Rotulus Vaticanus i Textus Receptus. Jest ona zarazem bardziej rozwinięta, niż wersje późniejsze: syryjska, ormiańska i etiopska, które z kolei są krótsze niż Textus Receptus.
Można tu poszukiwać związków z liturgią bizantyjską i dyskredytować Liturgię św. Jakuba Apostoła, przyjmując, że nie jest ona dziełem Apostoła, ale późniejszą kompozycją, o czym ma świadczyć jej długotrwała ewolucja. Ci, którzy reagują przeciwko tej tendencji i pragną zachować autorytet tej starożytnej Liturgii, dokonują zabiegów zmierzających do skracania jej tekstu. Można zauważyć podobną tendencję reformatorską w manuskryptach z Tbilisi, sporządzonych na polecenie katolikosa Symeona. Tekst z Tbilisi jest znacznie krótszy, niż manuskryptu z Gratzu. Manuskrypty z Tbilisi nie posiadają dziewięciu modlitw, które występują w manuskrypcie z Gratzu. Z tych dziewięciu modlitw trzy są zachowane w Textus Receptus, trzy w Versio Messanensis, a trzy pozostałe nie występują w żadnym innym zabytku. Oto te trzy modlitwy:
1. modlitwa komunii, przypisywana św. Janowi Chryzostomowi: „To ciało…”,
2. modlitwa przed „Édokas hemîn Déspota”: „Których powołałeś, tych uświęciłeś…”,
3. „Euchè apolýseos”: „Zostaliśmy uświęceni wspaniałością Twego domu…”.
Należy tu zaznaczyć, że sześć modlitw wspólnych dla manuskryptów z Gratzu i dla manuskryptów z Tbilisi, występuje jedynie w tych zabytkach. Są to: Modlitwa przed Trisagionem „Święty jesteś, Boże nasz…”; Modlitwa przed umyciem rąk „Ześlij, o Panie…”; Druga modlitwa po „Éleos eirènen”: „Panie, Władco wieków…”; Modlitwa po „Tà hágia toîs hagíois”, przez tekst gruziński przypisywana św. Atanazemu z Aleksandrii: „Panie, Boże pełen dobroci dla ludzi, Zbawco…”; Modlitwa komunii „Święta i niewypowiedziana Trójco…” oraz Modlitwa dziękczynienia „Dziękujemy Tobie, Panie wiecznej Światłości…”[13].
Porównując manuskrypt z Gratzu z manuskryptami z Tbilisi można zauważyć, że tekst z Gratzu zwiera wszystko to, co i manuskrypty z Gruzji oraz ponadto inne jeszcze elementy. Elementy te po części występują w manuskryptach greckich, ale to, co jest wyłączną właściwością manuskryptu z Gratzu świadczy o tym, że tekst gruziński jest znacznie starszy od manuskryptów greckich. Jest on przeto najstarszym aktualnie posiadanym tekstem Liturgii św. Jakuba.
Tłumaczenie gruzińskie musiało być dokonane z manuskryptu znacznie starszego, niż Versio Messanensis (980-982), na co dowodem jest fakt, zauważony już przez K. Kekelidze, że w wersji gruzińskiej brakuje modlitwy „Ho monogenés hyós kaì lógos”[14]. Ponadto tylko wersja gruzińska mówi o modlitwie umycia rąk. Należy równocześnie zauważyć, że rozłożenie modlitw jest szczególne: modlitwa pierwszego znaku krzyża nad świętymi darami jest bardzo długa w Versio Messanensis (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 25-30), w Rotulus Vaticanus (J. A. Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 58-64) jest ona podzielona na trzy części, z których każda sprawia wrażenie niezależnej modlitwy, natomiast manuskrypt z Gratzu posiada owe trzy części, podczas gdy manuskrypty z Tbilisi zawierają jedynie pierwszą i trzecią modlitwę. Ponieważ tekst gruziński tych modlitw nie zgadza się z tekstem greckim, można przypuszczać, że oryginał grecki, który posłużył gruzińskiemu tłumaczowi, był całkowicie różny od zawartego w aktualnie znanych manuskryptach greckich. Również w trzech manuskryptach gruzińskich pierwsza modlitwa jest identyczna, druga (tylko w manuskrypcie z Gratzu) jest przypisywana św. Bazylemu Wielkiemu, a trzecia (druga w manuskryptach z Tbilisi) jest przypisywana św. Jakubowi Apostołowi. W tradycji greckiej, przeciwnie, druga modlitwa jest przypisywana św. Jakubowi Apostołowi, a trzecia św. Bazylemu Wielkiemu. Ponadto dla modlitwy, która poprzedza „Tà hágia toîs hagíois”, Versio Messanensis posiada jeszcze jedną modlitwę: „Hágie ho en hagíois”. Manuskrypt z Gratzu zawiera obie modlitwy, co pozwala skonstatować, że modlitwa z Versio Messanensis (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 53) jest gruntowną przeróbką tekstu tych dwóch modlitw, tak jak występują one w manuskrypcie z Gratzu. Manuskrypty z Tbilisi w tym wypadku nie odbiegają od Versio Messanensis. Nie można zaprzeczyć, że oryginalna forma tych modlitw znajduje się w manuskrypcie z Gratzu, ponieważ w Rotulus Vaticanus (J. A. Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 96) te dwie modlitwy są rozdzielone formułą „kaì synáptei”. Należy jeszcze odnotować jeden szczegół: Rotulus Vaticanus interweniuje w porządek tych dwóch modlitw i rozpoczyna się od drugiej, czyli „Akatálepte Thée”, a następnie przechodzi do pierwszej, czyli „Hágie ho en hagíois”.
Również ciągłe wymienianie imion autorów modlitw jest bardzo interesujące w wersji gruzińskiej. Modlitwa przed pocałunkiem pokoju (incipit: „Ho pánton Theòs kaí despótes”, J. A. Assemani, dz. cyt., s. 19) w manuskryptach z Tbilisi jest przypisywana św. Jakubowi Apostołowi. Tę samą modlitwę znajdujemy jako trzecią modlitwę pocałunku w koptyjskiej wersji Liturgii św. Bazylego Wielkiego, gdzie również jest przypisywana św. Jakubowi Apostołowi[15]. Trzecia modlitwa znaku krzyża nad darami ofiarnymi (incipit: „Ho Theòs ho dià pollén”) jest przypisywana w manuskrypcie z Gratzu św. Jakubowi Apostołowi. Odnajdujemy tę modlitwę jako „Euchè álle toû katapetásmatos toû apostólou kaì adelphythéou Iakóbou” w wersji aleksandryjskiej Liturgii św. Bazylego Wielkiego[16]. Manuskrypt z Gratzu przypisuje dwie modlitwy św. Bazylemu Wielkiemu: pierwsza z nich, modlitwa wyznania niegosności (incipit: „Oudeìs áksios”) występuje też w Versio Messanensis. Druga modlitwa znaku krzyża nad darami ofiarnymi (incipit: „Ho kýrie ho theós” – według J. A. Assemaniego jest to trzecia modlitwa, bez wskazania autora) występuje także w Rotulus Vaticanus (J. A. Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 61). Ponadto manuskrypt z Gratzu zawiera modlitwę św. komunii, przypisaną św. Janowi Chryzostomowi. Natomiast w trzech manuskryptach gruzińskich mamy modlitwę przypisaną św. Atanazemu. Modlitwy tej nie znajdujemy nigdzie indziej. Dotykamy tutaj problemu tradycji Kościoła egipskiego.
Z wymieniania imion autorów modlitw możemy wyprowadzić pewne wnioski. Nie jest to fantazja autorów gruzińskich, ponieważ potwierdzenie tego zjawiska znajdujemy również w innych tekstach, co oznacza, że mamy do czynienia z tradycją dość powszechną i ugruntowaną.
Z sześciu tytułów modlitw manuskrypt z Gratzu ma cztery, a manuskrypt z Tbilisi jedną. Jedna z modlitw jest przypisana przez trzy manuskrypty św. Atanazemu. Duża ilość tytułów modlitw w manuskrypcie z Gratzu świadczy o jego starożytności. Fakt, że połowa tych tytułów ma odniesienie do koptyjskiej tradycji Egiptu, zobowiązuje nas do rozważenia tezy, że być może manuskrypty gruzińskie są zgodne z tekstem, który pozostawał pod silnym wpływem wersji koptyjskiej, lub też, że tekstem oryginalnym był koptyjski. Niestety, wersja koptyjska Liturgii św. Jakuba Apostoła zaginęła, a pewne wnioski w tej kwestii, wydedukowane z wersji gruzińskiej, nie są wystarczające, aby mogły stanowić potwierdzenie tej tezy. Nadto fakt, że imiona ascetów wykazują zgodność z językiem koptyjskim (German, Gerasym i inne), nie mogą wskazywać na zależność wersji gruzińskiej od koptyjskiej, ponieważ imiona te zostały przejęte przez wcześniejsze apophtegmata gruzińskie, być może pochodzenia koptyjskiego.
Problem stanowi ponadto pierwsza modlitwa umieszczona przed „Hos alethôs” (incipit: „Panie, Władco wieków, Boże wielki i wspaniały”). Modlitwa ta jest fragmentem innej modlitwy, która występuje jedynie w manuskrypcie z Gratzu i jest przypisana św. Bazylemu Wielkiemu (incipit: „Ho kýrie ho theós”). Być może, stała się ona dość późno samodzielną modlitwą, ale w najstarszej gruzińskiej Liturgii św. Jakuba Apostoła jest to jedyna modlitwa przypisana św. Bazylemu Wielkiemu.
Pouczające jest nie tylko przeanalizowanie modlitw, ale także ekphonesis różnorodnych ektenii. Kilka przykładów pozwoli nam sformułować nowy wniosek.
W ekphonesis przed umyciem rąk tekst manuskryptu z Gratzu jest zgodny z Rotulus Vaticanus i Textus Receptus (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 15; J. A. Cozza-Luzzi, dz. cyt., s. 49, incipit: „Hós hypó tou krátous sou”), podczas gdy w manuskrypcie z Tbilisi znajdujemy inną ekphonesis: „Niech będzie błogosławione i wysławione imię Twoje, Ojca i Syna, i Świętego Ducha…”. Można przypuszczać, że jest to najstarsza istniejąca ekphonesis. I wreszcie w ektenii po „Mnéstheti” w manuskrypcie z Gratzu występuje prośba, która znajduje się w manuskryptach greckich, natomiast brakuje jej w manuskrypcie z Tbilisi (J. A. Assemani, dz. cyt., s. 47, w. 7-15; Kodeks z Gratzu, s. 61 recto, w. 2-15)[17].
Jan Zosima w cytowanym już fragmencie mówi o dużej ilości modlitw, obrzędów i słów, których brakuje. Pragnąc jednak wypełnić wolę Kwiryka, nie wprowadził ich do tekstu. Otwartą pozostaje kwestia, czy Zosima miał na uwadze bardziej kompletne teksty gruzińskie, czy też teksty greckie, bądź jeszcze inne.
Liturgia zawarta w manuskrypcie z Gratzu jest przeznaczona do użytku kapłana, podczas gdy Liturgie z manuskryptów z Tbilisi są pontyfikalne. Z tego też powodu w manuskrypcie z Gratzu brakuje modlitw komunii biskupów oraz kilku obrzędów i kilku słów. Można jednak sądzić, że jeśli te obrzędy nie zostały wprowadzone później, czyli podczas reformy, to brak słów wynika z błędów popełnionych przez kopistę.
Te trzy manuskrypty są ze sobą powiązane i nie można stawiać tezy, że w Gruzji istniały dwie niezależne tradycje Liturgii św. Jakuba Apostoła. Wszystkie bowiem manuskrypty pochodzą z tego samego źródła: jest rzeczą interesującą, że najmłodszy z nich, przepisany na polecenie katolikosa Domenti (XI-XII wiek), przez swoje błędy zbliża się nie tylko do tekstu przepisanego na polecenie katolikosa Symeona w X wieku, ale także do tekstu z Góry Synaj, który około 1890 roku znalazł się w Bibliotece Uniwersytetu w Gratzu. Niestety, manuskrypt, który miał do swojej dyspozycji Jan Zosima, był już uszkodzony: brakuje w nim bowiem „rozesłania katechumenów”, co jednak można wytłumaczyć w ten sposób, że w tej epoce nie było już katechumenów.
Przed przyjęciem komunii kapłan powinien powiedzieć trzy razy: „Wierzę w Ojca i Syna, i Świętego Ducha”, a następnie trzy razy: „Wierzę w Zwiastowanie, w Narodzenie, w Chrzest naszego Pana, w Ukrzyżowanie, w Złożenie do grobu, w Zmartwychwstanie, we Wniebowstąpienie i w Sąd Ostateczny nad żywymi i umarłymi”. Modlitwa ta występuje tylko w manuskrypcie z Gratzu. Ponadto po śpiewie „Hosanna” (po: „tòn epiníknion”) manuskrypt z Gratzu mówi: „Zbaw nas, który jesteś w niebie. Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie. Zbaw nas, który jesteś w niebie”. Ten cytat z Ewangelii (Mk 10, 11) nie występuje w starożytnych Ewangeliach sprzed X wieku. Występuje natomiast w Ewangeliarzach z Atosu, jak na przykład: Gelati, Avtrimi i Vani.
Modlitwy „Mnéstheti” w trzech manuskryptach gruzińskich, porównywane z trzema tekstami greckimi (Textus Receptus, Versio Messanensis i Rotulus Vaticanus), zawierają te same różnorodne prośby, ale skrócone.
W trzech manuskryptach gruzińskich nie ma żadnych archaizmów. Konstrukcja zdań gruzińskich z punktu widzenia następstwa słów jest bardzo dowolna i zależy od dobrej woli kopisty. Spośród trzech manuskryptów, właśnie kodeks z Gratzu jest najlepszy, chociaż też nie jest wolny od błędów. Można jednak te błędy poprawić przy pomocy dwóch pozostałych manuskryptów.
Z jakiego języka została przetłumaczona na gruziński Liturgia św. Jakuba Apostoła? K. Kekelidze, a po nim dwaj uczeni angielscy sądzą, że Liturgia św. Jakuba Apostoła została przetłumaczona na gruziński z języka greckiego, ponieważ w wersji gruzińskiej występuje kilka słów greckich. Problem ten powinien być rozpatrywany bardzo uważnie ze względu na duże znaczenie manuskryptów gruzińskich dla studiów nad Liturgią św. Jakuba Apostoła. Należy również mieć na uwadze możliwość, że wersja gruzińska została przetłumaczona z języka syryjskiego. Dostrzegam cztery powody, z powodu których stawiam właśnie tę hipotezę.
Po pierwsze, w manuskrypcie z Gratzu użyte jest dwa razy, a w tekstach z Tbilisi jeden raz, słowo „Mkhsneli”, znaczące „Zbawiciel” oraz „Odkupiciel”, i stanowiące odpowiednik greckiego słowa „Sotér”. Jednakże greckie słowo „Sotér” odpowiada gruzińskiemu „Matzkhovari”, a słowo „Mkhsneli”, niezwykle rzadkie w liturgii i literaturze gruzińskiej, bardziej odpowiada syryjskiemu słowu „Prugt”.
Po drugie, formuła trynitarna „toû patròs kaì toû hyioû…” w manuskryptach z Tbilisi jest typu greckiego, to znaczy występuje w dopełniaczu, podczas gdy w manuskrypcie z Gratzu jest użyta w celowniku i przywołuje przyimek „ﺪ” (Laomad) w języku syryjskim.
Po trzecie, anamneza, zgodnie ze starożytną tradycją, jest skierowana do Syna, podczas gdy w tradycji greckiej jest skierowana do Ojca. W przekładzie gruzińskim mamy to samo zjawisko, ale nie w modlitwie anamnezy, ale w modlitwie „Vere sanctus”. Manuskrypt z Gratzu adresuję tę modlitwę do Syna, podczas gdy manuskrypty z Tbilisi adresują ją do Ojca[18].
Być może, w starożytnej wersji syryjskiej istniał zwyczaj adresowania do Syna nie tylko anamnezy, ale także modlitwy „Vere sanctus”. Być może, ormiańska Liturgia św. Jakuba Apostoła ma wtedy również uzasadnienie, gdy mówi: „Et sacerdos frangit panem et in formam crucis obsignat calicem (quod faciunt Syri, quod non rectum est)”[19]. W starożytnych tekstach greckich Liturgii św. Jakuba Apostoła nigdy nie spotykamy wzmianek o dokonywaniu znaku krzyża świętym chlebem nad świętą krwią, podczas gdy w wersji gruzińskiej kwestia ta jest szczegółowo omówiona.
Wszystko to pozwala wnioskować, że gruzińska Liturgia św. Jakuba Apostoła została przetłumaczona z języka syryjskiego. Być może, później została ona poprawiona przy pomocy tekstu greckiego. Również manuskrypt z Gratzu reprezentuje przekład z oryginału syryjskiego, podczas gdy manuskryptu z Tbilisi reprezentują tłumaczenie poprawione przy pomocy tekstu greckiego. Być może jeszcze, że wersja gruzińska została przetłumaczona z języka koptyjskiego. Osobiście przychylam się jednak do opinii, że tekst syryjski posłużył jako oryginał do dokonania przekładu na język gruziński.
Kończąc, pragnę wyrazić nadzieję, że pomimo światowego kryzysu znajdzie się jakieś Towarzystwo Naukowe, które podejmie się wydania manuskryptu z Gratzu, ponieważ studia nad Liturgią św. Jakuba Apostoła są bardzo ważne[20].