W 1987 roku w Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej w Warszawie odnalezionych zostało osiem następujących dokumentów:
Dokumenty te pozwalają ustalić przynajmniej niektóre szczegóły z ostatniego okresu życia ks. Grzegorza Peradze. Przede wszystkim można stwierdzić, że aresztowanie ks. Peradze nastąpiło w pierwszych dniach maja 1942 roku, najprawdopodobniej 5 maja, gdyż wkrótce po aresztowaniu dziekan okręgu warszawskiego, ks. protoprezbiter Jan Kowalenko[1] (1875-1950), opieczętował mieszkanie ks. Peradze, znajdujące się w Warszawie przy ulicy Brukowej 22 m. 11 [obecnie ulica Okrzei]. Opieczętowanie mieszkania miało miejsce 5 maja 1942 roku o godzinie 16.00 (Aneks I).
Po aresztowaniu o. Peradze został osadzony w Więzieniu Pawiak w Warszawie. Jego losy na Pawiaku można odtworzyć na podstawie wspomnień więźniów. Pisarz więzienny Leon Wanat spisywał personalia, po czym więźnia kierowano do celi oddziału VII, przejściowego, mieszczącego się w suterenach. Pobyt na oddziale VII trwał około 14 dni, po czym o. Peradze został przeniesiony na oddział V, zwany transportowym, mieszczący się na drugim piętrze[2]. Na oddziale V o. Peradze był wykorzystywany jako tłumacz (cela dla tłumacza i pisarza nosiła numer 117). Na początku października 1942 roku o. Peradze został przeniesiony na oddział roboczy (tak zwana „arbeitzela”), nr 186), również jako tłumacz[3]. Na prośbę metropolity Dionizego[4] Giorgi Nakaszydze[5] bezskutecznie interweniował u władz niemieckich w sprawie o. Peradzego[6].
28 maja 1942 roku, na żądanie policji niemieckiej, ks. protoprezbiter Jan Kowalenko w asyście diakona Jerzego Berkamna-Karenina[7] zdjął pieczęcie z mieszkania ks. Peradze, po czym policjanci zabrali pieniądze (w walucie amerykańskiej i angielskiej), znajdujące się w szafie bibliotecznej za książkami (Aneks II). Potwierdza to pośrednio wersję, że ks. Peradze przechowywał w swoim mieszkaniu pieniądze ludności żydowskiej. Podczas pobytu w więzieniu Pawiak ks. Peradze 10 czerwca 1942 roku upoważnił diakona Jerzego Berkmana-Karenina do opiekowania się mieszkaniem przy ul. Brukowej (Aneks III). Na prośbę ks. Peradze z jego mieszkania zabrano bieliznę osobistą i letni płaszcz, celem przekazania aresztantowi (Aneks IV).
Zachował się też odpis jednego listu, napisanego przez ks. Peradze 20 czerwca 1942 roku na Pawiaku do diakona Jerzego Berkmana-Karenina. List ten właściwie jest testamentem, gdyż ks. Peradze wydał kilka dyspozycji dotyczących swego majątku osobistego. Czytamy w nim między innymi:
„…Mieszkania umeblowane proszę przekazać komuś z Konsystorza […]. Gdybym nie wyszedł, bibliotekę przekazuję Metropolii, rzeczy osobiste należy sprzedać, a dochód przeznaczyć na rzecz naszego parafialnego sierocińca na Woli. […] Moje gruzińskie książki i dokumenty (także obrazy) po wojnie Metropolia powinna wysłać Kościołowi gruzińskiemu…” (Aneks V).
Kościół prawosławny, pomimo bardzo trudnej sytuacji, czynił starania o zwolnienie o. Grzegorza Peradzego. Udzielał też, jak można sądzić z listu do diakona Jerzego Berkmana-Karenina, określonej pomocy żywnościowej i rzeczowej. Profesor Giorgi Nakaszydze na prośbę metropolity Dionizego interweniował u władz niemieckich w sprawie o. Peradzego, niestety bezskutecznie.
Najprawdopodobniej 18 listopada 1942 r. o. Grzegorz został przewieziony do Obozu Koncentracyjnego Auschwitz. Dalsze próby uwolnienia więźnia także nie przyniosły żadnego rezultatu. 11 grudnia 1942 roku komendant Obozu Koncentracyjnego Auschwitz, Rudolf Höss, zawiadomił telegraficznie diakona Jerzego Berkmana-Karenina, że o. Peradze zmarł 6 grudnia 1942 roku o godzinie 16.45 w Auschwitz (dokument 6).
Na prośbę władz kościelnych z 15. XII. 1942 r. (dokument 7) Urząd Stanu Cywilnego Auschwitz nadesłał oficjalne świadectwo zgonu (wystawione 30. XII. 1942 r., wysłane 4. I. 1943 r.) (Aneks VIII). Świadectwo zgonu znajduje potwierdzenie w aktach Delegatury Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, dotyczących Obozu Koncentracyjnego w Auschwitz, za okres od 16 do 31 grudnia 1942 roku: „Obozy. Oświęcim. Po kilkutygodniowym pobycie zmarł tutaj (niedawno przedtem aresztowany) ks. Grzegorz Peradze prof. UJP Wydz. Teolog., Prawa [winno być: prawosławnej – H. P.], Gruzin, wybitny specjalista”[8].
W 1945 r. dwaj nieustaleni bliżej byli więźniowie obozu koncentracyjnego złożyli w Metropolii Prawosławnej w Warszawie ustne oświadczenie, że o. Grzegorz Peradze dobrowolnie zgłosił, że dokonał kradzieży chleba, ratując przez to całe komando[9]. Niestety, oświadczenie to nie zostało spisane, albo też zaginęło, bądź czeka na odnalezienie. Jedynie metropolita Dionizy w liście do patriarchy Aleksego I z dnia 1 lutego 1946 roku napisał: „…profesor naszej Sekcji Teologicznej, doktor filozofii, archimandryta Grzegorz Peradze, Gruzin, absolwent Seminarium Duchownego w Tbilisi, a następnie Uniwersytetów w Bonn i Oksfordzie, znawca języków, poza ojczystymi – rosyjskim i gruzińskim – także francuskiego, niemieckiego i angielskiego, został aresztowany, wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz i tam rozstrzelany”[10], co może być nawiązaniem do informacji przekazanej przez owych dwóch byłych więźniów obozu w Auschwitz.
ANEKSY
ANEKS I
(Protokół z opieczętowania mieszkania)
Protokół
Ja, niżej podpisany, ks. Jan Kowalenko, dziekan prawosławny, w dniu 5 maja 1942 r. opieczętowałem w obecności dozorcy Mikołaja Czerwińskiego drzwi wejściowe do mieszkania nieobecnego ks. Archimandryty Grzegorza Peradze w domu N 22 m. 11 przy ulicy Brukowej.
Dn. 5 maja 1942 r. god. 16.00
Dziekan Okręgu Warszawskiego
(-) Protoprezbiter J. Kowalenko
(-) M. Czerwiński
ANEKS II
(Protokół z rewizji)
(Przekład z języka rosyjskiego)
Protokół
28 maja 1942 roku, ja, protoprezbiter Jan Kowalenko, dziekan okręgu warszawskiego, w obecności diakona Jerzego Berkmana-Karenina i 2-ch funkcjonariuszy Niemieckiej Policji Politycznej, na żądanie tych ostatnich, zdjąłem pieczęcie z opieczętowanego przeze mnie, jako dziekana, mieszkania archimandryty Grzegorza Peradze, przy ulicy Brukowej, w domu numer 22, lokal numer 11. W mieszkaniu, składającym się z jednego pokoju z kuchnią, wszystko zastano w porządku, w tej postaci, w jakiej miało to miejsce podczas zamknięcia i opieczętowania. Funkcjonariusze wspomnianej policji znaleźli w szafie bibliotecznej, za książkami, banknoty – amerykańskie dolary i angielskie funty i szylingi. Pieniądze zostały przez nich podliczone i zabrane. Mnie przekazano: 1) dwa srebrne krzyże – jeden na srebrnym łańcuchu i drugi – ażurowy, ozdobiony kamieniami, bez łańcucha; 2) maleńki owalny obrazek Zbawiciela w srebrnej oprawie; 3) dwa kamienie – ametysty, w tym jeden w srebrnej oprawie. Po przejrzeniu (powierzchownym) szuflad biurka, innych cennych przedmiotów nie znaleziono. Po tym mieszkanie zostało znowu zamknięte i opieczętowane pieczęcią dziekana.
Dziekan Okręgu Warszawskiego
(-) Protoprezbiter J. Kowalenko
(-) Diakon Jerzy Berkman-Karenin
(Na odwrocie strony dopisano:)
Krzyże, obrazek i 2 kamienie – ametysty zostały przekazane do zakrystii przy metropolitalnej cerkwi Męki Pańskiej.
(-) Protoprezb. J. Kowalenko
Przyjąłem na przechowanie w zakrystii.
(-) Sakelariusz, Prot. S. Batorewicz
30. V. 1942 r.
ANEKS III
(Pełnomocnictwo na opiekę nad mieszkaniem)
(Przekład z języka niemieckiego)
Warszawa, 10. VI. 1942
Pełnomocnictwo
Ja, Grzeogrz Peradze, ur. 31. 8. 99 w Tbilisi, duchowny, upoważniam diakona Jerzego Berkmana-Karenina z Kościoła prawosławnego w Warszawie, ul. Zygmuntowska 13, do opiekowania się moim mieszkaniem i moimi rzeczami. Metropolii proszę przekazać na przechowanie księgozbiór i obrazy. Proszę także o przyjęcie na przechowanie moich ubrań. Pozostałe rzeczy proszę sprzedać.
(-) Archim. Grzegorz Peradze
ANEKS IV
(Protokół z zabrania rzeczy osobistych)
Protokół
Dnia 10-go czerwca 1942 roku my, niżej podpisani, ks. Protoprezbiter Jan Kowalenko, dziekan Okręgu Warszawskiego i ks. kanonik Jerzy Łotocki, Sekretarz J.E. Ks. Metropolity Dionizego, w obecności dozorcy domu N 22 przy ulicy Brukowej p. Mikołaja Czerwińskiego odpieczętowaliśmy i otworzyliśmy mieszkanie ks. Archimandryty Grzegorza Peradze, znajdujące się w tymże domu, N mieszkania 11, w celu zabrania bielizny osobistej ks. G. Peradze do odesłania mu.
Wzięte były niniejsze rzeczy:
1) 7 koszul
2) 5 par skarpetek
3) 1 prześcieradło
4) 5 ręczników
5)8 chusteczek
9)1 płaszcz letni
Po zabraniu powyższych rzeczy mieszkanie ponownie było opieczętowane pieczęcią Dziekana i zamknięte na 2 klucze.
(-) Protoprezbiter J. Kowalenko
(-) Ks. Jerzy Łotocki
(-) Mikołaj Czerwiński
ANEKS V
(Odpis listu ks. Peradze z Pawiaka)
(Przekład z języka niemieckiego. Zachowano oryginalną interpunkcję)
20/VI 42
Mój Kochany Przyjacielu
Najserdeczniejsze życzenia i podziękowania Jego Eminencni za paczkę – proszę o Jego świętą modlitwę. Przesłałem Wam upoważnienie dotyczące mojego mieszkania i moich rzeczy. Całą bibliotekę i obrazy proszę wstawić do piwnic Metropolii – bieliznę buty ubrania pościel także szafę umieścić gdziekolwiek (może u zakonnic) – pozostałe rzeczy proszę sprzedać i opłacić transport książek i rzeczy. Mieszkanie umeblowane proszę przekazać komuś z Konsystorza. Wynajem powinien zostać pokwitowany na moje nazwisko. Gdybym nie wyszedł bibliotekę przekazuję Metropolii, rzeczy należy sprzedać a dochód przekazać na rzecz naszego parafialnego sierocińca na Woli. Jako pamiątkę możesz zabrać co chcesz. Moje gruzińskie książki i dokumenty (także obrazy) po wojnie Metropolia powinna wysłać Kościołowi gruzińskiemu. Powodzi mi się dobrze. Proszę modlić się za mnie. Jeżeli zostałoby trochę pieniędzy ze sprzedaży proszę o przysłanie mi paczki żywnościowej. Wolno nam pisać raz w miesiącu. Proszę napisz także do mnie. Żywność jaką znajdziesz w kuchni i szafce nocnej (także w piwnicy) przekaż proszę zakonnicom, by one wysłały mi trochę chleba – suchy chleb jeśli znajdziesz prześlij także. Brakuje mi bielizny – proszę o 2 koszule, kalesony, szczoteczkę do zębów Chlorodont, mydło – wszystko tam znajdziesz. Ręcznik. Serdeczności Twój zawsze Archim. Peradze
Odbiorca: Jerzy Karenin Warszawa-Praga ul. Zygmuntowska 13
Nadawca: Archim. Grzegorz Peradze Warszawa C 1 Skrytka pocztowa 494
Stempel pocztowy: Warszawa C 2 – 2 VII 42 21 bb
Dopisek z boku: Proszę o Twój adres prywatny
Pozdrowienia dla Twojej Matki
ANEKS VI
(Telegram Komendanta Obozu Koncentracyjnego Auschwitz)
(Przekład z języka niemieckiego)
No. 060 Telegram
Niemiecka Poczta Wschodu
260 Auschwitz F 14/13 11 0949
Jerzy Karenin ul. Zygmuntowska 13 Warszawa:
Grzegorz Peradze zmarł w Obozie Koncentracyjnym
Auschwitz Komendant 1 13 –
ANEKS VII
(List do Komendanta Obozu Koncentracyjnego Auschwitz)
(Przekład z języka niemieckiego)
15 grudnia 1942
Nr 5107
Do Pana
Komendanta Obozu Koncentracyjnego
w Auschwitz
W związku z telegramem Pana Komendanta do P. Jerzego Karenina w Warszawie, z dnia 11. XII. 1942, w sprawie śmierci w Obozie Koncentracyjnym Auschwitz archimandryty Grzegorza Peradze, który należał do duchowieństwa tutejszej metropolitalnej katedry prawosławnej uprzejmie prosimy o poinformowanie nas i nadesłanie:
1) daty śmierci archimandryty Grzegorza Peradze,
2) ostatniej woli Zmarłego,
3) świadectwa zgonu, i
4) urny z Jego prochami.
Członek Konsystorza: (podpis nieczytelny)
Sekretarz: (brak podpisu)
Referent: (brak podpisu)
ANEKS VIII
(Świadectwo zgonu)
AKT ZGONU
(Urząd Stanu Cywilnego Auschwitz ----------------------------------------Nr.--------)
Ksiądz Grzegorz Peradze----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- prawosławny---zamieszkały Warszawa przy ul. Brukowej Nr. 22--------------------------------------zmarł 6. grudnia 1942 o godz. 16 min. 45-----------------------------------------------w Auschwitz przy ulicy Koszarowej-----------------------------------------------------
Zmarły urodził się 31. sierpnia 1899 roku-----------------------------------------------w Tyflisie, Rosja----------------------------------------------------------------------------(Urząd Stanu Cywilnego------------------------------------------------------Nr.--------)
Ojciec: Roman Peradze, ostatnio zamieszkały w Tyflisie-----------------------------Matka: Maria Peradze, ur. Samadalaszwili, ostatnio zamieszkała w Tyflisie---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Auschwitz, dnia 30. grudnia 1942.
Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego
W zastępstwie
(podpis nieczytelny)
Okrągła pieczęć ze swastyką i napisem w języku niemieckim: Urząd Stanu Cywilnego Auschwitz (Powiat Gliwice)
Podłużna pieczątka z napisem w języku niemieckim: Wolne od opłat
Koperta pocztowa
Datownik: 6 I. 1943
Pieczątka podłużna z napisem w języku niemieckim: SS-Poczta Polowa
Datownik pocztowy: AUSCHWITZ (GÓRNY ŚLĄSK) a 04.1.43.-16
Do
Konsystorza Prawosławnego
Warszawa
ul. Zygmuntowska Nr. 13
Okrągła pieczęć ze swastyką i napisem: Waffen SS
Nr. 5107
Opracował ks. Henryk Paprocki