W liturgiach wschodnich podczas każdego nabożeństwa, a także podczas sprawowania sakramentów i sakramentaliów[1] oraz w modlitwach prywatnych wielokrotnie wspomina się Matkę Boską i świętych. Z tego olbrzymiego dziedzictwa, głównie patrystycznego, w niniejszym artykule omówione zostanie jedynie wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforach (kanonach eucharystycznych), z pominięciem innych fragmentów Liturgii eucharystycznej. Należy jednak pamiętać, że w Liturgii eucharystycznej wspomnień tego typu jest znacznie więcej, jak na przykład w rycie bizantyjskim:
1. Modlitwy wstępne przed Liturgią:
– jedna modlitwa skierowana do Matki Boskiej i adoracja Jej ikony z odmówieniem odpowiedniego troparionu[2] (w wersji gr. także adoracja ikony Jana Chrzciciela i ikony patrona świątyni),
– w wersji gr. wspomnienie w rozesłaniu (gr. ¢pÒlusij) po modlitwach wstępnych, Matki Boskiej i „wszystkich świętych” (gr. kaˆ p£ntwn tîn ¡g…wn).
2. Proskomidia:
– wyjęcie cząstki komemoratywnej ku czci Matki Boskiej[3] i dziewięciu cząstek ku czci chórów świętych[4],
– wspomnienie w rozesłaniu proskomidii Matki Boskiej, autora Liturgii i „wszystkich świętych” (LJCh, s. 31).
3. Liturgia właściwa:
– ostatnie wezwanie każdej litanii (ektenii) kończy się wspomnieniem Matki Boskiej i „wszystkich świętych”[5], z wyjątkiem: ektenia usilna, litania za zmarłych (w wersji słowiańskiej), litania za katechumenów, pierwsza i druga litania wiernych, litania przed „Ojcze nasz” i litania dziękczynna,
– w Liturgii Bazylego Wielkiego modlitwa proskomidii, „odmawiana po postawieniu świętych darów na świętym ołtarzu”, wymienia świętych Starego Testamentu i apostołów (LKP, s. 141),
– wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforze[6],
– wspomnienie Matki Boskiej i „wszystkich świętych” w modlitwie litanii dziękczynnej Liturgii Jana Chryzostoma (LKP, s. 105),
– wspomnienie Matki Boskiej, Jana Chryzostoma (lub: Bazylego Wielkiego), patrona dnia i świątyni oraz Joachima, Anny, apostołów i „wszystkich świętych” w rozesłaniu Liturgii (LKP, s. 107) (w Jerozolimie wymienia się dodatkowo Jakuba Apostoła, męczenników oraz Konstantyna i Helenę).
– wspomnienie Matki Boskiej i „wszystkich świętych” w rozesłaniu po odmówieniu modlitw dziękczynnych (por.: L. Lahan, La place des saintes pères dans la liturgie de l’Église byzantine, „Studia Patristica”, 17:1982, s. 565-568).
Interesujący problem stanowi wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforze, a ściślej mówiąc w tej jej części, która nazywa się intercesją. Intercesja czyli modlitwa wstawiennicza zajmuje zasadniczo miejsce przy końcu anafory, jedynie w typie liturgicznym egipskim (Liturgia Marka Ewangelisty) występuje w prefacji, przed wprowadzeniem do Sanctus. W typie syryjskim intercesja występuje po anamnezie i epiklezie, przed doksologią końcową, a w typie syro-orientalnym po anamnezie, przed epiklezą i doksologią końcową. Układ wspomnień, a także ich brak, w intercesjach różnych anafor, wskazuje na ewolucję tej części anafory w procesie historycznym.
UKŁAD ANAFORY W TRZECH PODSTAWOWYCH
WSCHODNICH TYPACH LITURGICZNYCH
TYP SYRYJSKI |
TYP SYRO-ORIENTALNY |
TYP EGIPSKI |
Dialog wstępny |
Dialog wstępny |
Dialog wstępny |
Prefacja |
Prefacja |
Prefacja |
– |
– |
Intercesja |
Wprowadzenie do Sanctus |
Wprowadzenie do Sanctus |
Wprowadzenie do Sanctus |
Sanctus |
Sanctus |
Sanctus |
Modlitwa post-Sanctus |
Modlitwa post-Sanctus |
Modlitwa post-Sanctus |
– |
– |
Epikleza I |
Słowa ustanowienia |
Słowa ustanowienia |
Słowa ustanowienia |
Anamneza |
Anamneza |
Anamneza |
Epikleza |
– |
– |
Intercesja |
Intercesja |
Intercesja |
– |
Epikleza |
Epikleza II |
Doksologia |
Doksologia |
Doksologia |
Najstarsze zachowane teksty liturgiczne, bądź też opisy Liturgii, nie wspominają o komemoracji Matki Boskiej i świętych w anaforze („Didache”, opisy Justyna Męczennika, apokryficzne Dzieje Apostołów, „Tradycja Apostolska” Hipolita Rzymskiego, „Testamentum Domini nostri Jesu Christi”). W niektórych Liturgiach spotykamy jedynie ogólne wspomnienie świętych (por.: Ren 1, s. 43; Ren 2, s. 387, 429-430, 443), bądź też szczegółowe wymienienie poszczególnych kategorii (chórów) świętych, czego pierwszy przykład znajdujemy w Konstytucjach Apostolskich z końca IV wieku:
„Składamy Tobie Tę ofiarę również za wszystkich świętych, których od wieków sobie upodobałeś: za patriarchów, proroków, sprawiedliwych, wyznawców, biskupów, kapłanów, diakonów, subdiakonów, lektorów, kantorów, dziewice i wdowy, za wiernych, i za tych wszystkich, których imiona są Ci znane” (CA VIII, 12.43, SCh 336, s. 202 = WM, s. 68; por. także Ren 2, s. 206-207).
Identyczne prawie sformułowania występują w chaldejskiej (asyryjskiej) Anaforze Apostołów (Ren 2, s. 586), w chaldejskiej Anaforze Teodora z Mopsuestii (Ren 2, s. 614 = WM, s. 290), a także w etiop. Anaforze Jakuba z Sarug, gdzie jednak po wymienieniu chórów świętych dodano imiona ewangelistów Marka, Łukasza, Mateusza i Jana (LEC, s. 223-224). Można sądzić, że ten właśnie sposób wymieniania świętych w intercesji – jedynie według chórów – jest najstarszy. Tak też wygląda w gr. Anaforze Jakuba Apostoła:
„Zechciej również wspomnieć, Panie, i tych, których od wieków sobie upodobałeś we wszystkich pokoleniach, świętych ojców, patriarchów, proroków, apostołów, męczenników, wyznawców, czcigodnych nauczycieli i wszystkie duchy sprawiedliwych, którzy odeszli w wierze Chrystusa” (Br, s. 56 = PE, s. 256 = WM, s. 145 = LKP, s. 194).
Lista ta została następnie rozszerzona poprzez dodanie imienia Matki Boskiej bezpośrednio po wymienieniu chórów świętych lub przed chórami (bądź po ogólnym zwrocie „wszyscy święci”). Ten sposób wspominania spotykamy w szeregu liturgii syryjskich, pochodzących z różnych epok (Ren 2, s. 167, 337, 349, 395, 451, 533), a także w chaldejskiej Anaforze Nestoriusza (Ren 2, s. 629).
W zdecydowanej większości Liturgii ustalił się następujący schemat: poza chórami świętych wymienia się Matkę Boską, Jana Chrzciciela i pierwszego męczennika Stefana (syr. anafory, Ren 2, s. 129, 173, 221, 229, 248, 265, 280, 281, 303, 315, 403, 415; niezidentyfikowana Anafora z euchologionu Białego Klasztoru, PO 28,2, s. 342). W niektórych anaforach dodaje się ponadto imiona świętych, na przykład:
„…Praecipue vero sanctae, gloria plenae semper Virginis, Genitricis Dei sanctae Mariae, et sancti Joannis Praecursoris, Baptistae et Martyris, et sancti Stephani Protodiaconi et Protomartyris, et contempativi, Deumque videntis Evangelistae Marci Apostoli sancti et martyris; et patriarchae nostri sancti Severi; et doctoris nostri Dioscori, sancti Cyrilli, sancti Basilli, sancti Gregorii, sancti Joannis Chrysostomi, sancti Athanasii Apostolici; et dominorum nostrorum patrum justorum, magni Abbatis Antonii, et pii sancti Abbatis Pauli, et trium Macariorum, totiusque chori sanctorum tuorum…” (kopt. Anafora Grzegorza Teologa, Ren 1, s. 33; E. Hammerschmidt, Die koptische Gregoriosanaphora, Berlin, 1957, s. 58-61, 140-144; por.: syr. anafory, Ren 2, s. 150, 157, 362-363, 515).
Rozbudowana lista świętych, na czele której stoją Matka Boska, Jan Chrzciciel i Stefan, występuje także w liturgiach aleksandryjskich gr. i kopt. Anaforze Bazylego Wielkiego (Ren 1, s. 70, 137 = PE, s. 356) oraz gr. Anaforze Grzegorza Teologa (Ren 1, s. 103 = PE, s. 378), niekiedy jednak kolejność wspomnień jest inna (patrz syr. anafory, Ren 2, s. 237, 375-376, 499).
Interesujący przykład znajdujemy w syr. Anaforze Jakuba Apostoła, gdzie kolejność wspominania świętych w następujących po sobie wezwaniu diakona i modlitwie kapłana jest różna (Ren 2, s. 35-36 = WM, s. 265). Intercesja syr. Anafory Jakuba Apostoła jest interesująca z tego powodu, że w szeregu Liturgii Matka Boska nie jest wymieniana na pierwszym miejscu (Ren 2, s. 194, 291, 327, 553; PE, s. 274 = Br, s. 93). Przeciwnie, syr. Anafora Mateusza Ewangelisty z euchologionu Białego Klasztoru wymienia apostołów, podając przyczyny ich śmierci (PO, 28,2, s. 360, 362, 364), etiop. Anafora Jana Syna Gromu (czyli Ewangelisty) wymienia Abla, Noego, Abrahama, Izaaka, Jakuba, Mojżesza, apostołów Szymona Piotra i Pawła oraz męczennika Stefana (LEC, s. 99-100; świętych Starego Testamentu wymienia anamneza CA VII, 37, SCh 336, s. 86, 88 – i błogosławieństwo za dzieła Boża CA VII, 38, SCH 336, s. 88).
W wielu natomiast Liturgiach pojawia się rozbudowane wspomnienie Matki Boskiej, czemu towarzyszyło niekiedy odmawianie Pozdrowienia Anielskiego („Ave”), jak w gr. Anaforze Marka Ewangelisty (Ren 1, s. 135 = PE, s. 106 = WM, s. 77) i w gr. Anaforze Jakuba Apostoła (Codex Vaticanus gr. 2282):
„Raduj się, Łaski Pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twego, gdyż zrodziłaś Zbawcę dusz naszych (trzy razy). I donośnie mówi: A nade wszystko Najświętszą, Błogosławioną, Najczystszą Panią naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Maryję.
Klerycy śpiewa po każdym wezwaniu mówią: Pamiętaj, Panie Boże nasz.
Kapłan pochylony mówi: Świętego Jana, Proroka, Poprzednika i Chrzciciela. Świętych apostołów Piotra, Pawła, Andrzeja, Jakuba, Jana, Filipa, Bartłomieja, Tomasza, Mateusza, Jakuba, Szymona, Judę, Macieja, ewangelistów Marka i Łukasza. Świętych proroków, patriarchów i sprawiedliwych. Świętego Stefana, pierwszego diakona i pierwszego męczennika. I wszystkich świętych od wieków” (Br, s. 56-57 = PE, s. 256 = WM, s. 146 = LKP, s. 194; także w gruzińskiej wersji Anafory Jakuba Apostoła, CSCO 123, s. 14-16).
Odmawianie „Ave” miało jednak charakter przejściowy i ostatecznie ustaliła się forma, jaką spotykamy na przykład w aleksandryjskiej gr. Anaforze Bazylego Wielkiego i w gr. Anaforze Grzegorza Teologa:
„Wspomnij, Panie, tych, którzy już zasnęli, świętych ojców naszych, prawowiernych biskupów, i wszystkich, którzy od wieków spodobali się Tobie, świętych ojców, patriarchów, apostołów, proroków, kaznodziejów, ewangelistów, męczenników, wyznawców, i wszystkie duchy sprawiedliwe, które spoczęły w wierze Chrystusa.
Przede wszystkim najświętszą, najchwalebniejszą, nieskalaną i nad wszystkich błogosławioną Panią naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię” (następuje wspomnienie Jana Chrzciciela, Stefana, Marka i Grzegorza, Ren 1, s. 70, 103 = WM, s. 250; por.: LEC, s. 168; Ren 2, s. 137 i bizantyjską Anaforę Jana Chryzostoma: Goar, s. 62-63 = WM, s. 128 = LKP, s. 94).
W bizantyjskiej Anaforze Bazylego Wielkiego wspomnienie świętych związane jest natomiast z końcową prośbą epiklezy, mówiącą o przyjęciu przez wszystkich obecnych Eucharystii:
„Nas wszystkich, spożywających z jednego chleba i z jednego kielicha, zjednocz razem we wspólnocie jednego Ducha Świętego, aby dla nikogo z nas przyjęcie świętego Ciała i Krwi Twego Chrystusa nie było na sąd lub potępienie, ale abyśmy znaleźli miłosierdzie i łaskę ze wszystkimi świętymi, których od wieków sobie upodobałeś, z Praojcami, Ojcami, Patriarchami, Prorokami, Apostołami, Ewangelistami, Kaznodziejami, Męczennikami, Wyznawcami, Nauczycielami, i z wszystkimi duszami sprawiedliwych, które w wierze spoczęły.
Szczególnie za najświętszą, przeczystą, błogosławioną, chwalebną Panią naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię.
Za świętego Jana Chrzciciela, Proroka i Poprzednika, czcigodnych i chwalebnych Apostołów, świętego N., którego ze czcią wspominamy, i wszystkich Twoich świętych, dla modlitw których nawiedź nas, Boże” (Goar, s. 114-145 = WM, s. 135-136 = LKP, s. 146).
W szeregu anafor wspomnienie świętych zostało bardzo rozbudowane, dotycząc przede wszystkim świętych lokalnych danego Kościoła partykularnego. Tego typu listy spotykamy zwłaszcza w anaforach Kościołów przedchalcedońskich: koptyjskiego (Anafora Marka Ewangelisty, PE, s. 144-145; Anafora Bazylego Wielkiego, PO 28,2, s. 23), ormiańskiego (Anafora Atanazego Apostolskiego, PE, s. 324-325 = WM, s. 228) i etiopskiego (Anafora Bazylego Wielkiego, LEC, s. 163, 168; Anafora Grzegorza Teologa, LEC, s. 179; Anafora Apostołów, LEC, s. 75; Anafora Jana syna Gromu, LEC, s. 99-100; Anafora Matki Boskiej, LEC, s. 105). Również w gr. Anaforze Jakuba Apostoła występowała rozbudowana lista świętych (PE, s. 256-258 = WM, s. 146-147). Ostatecznie jednak przyjęła się w tej anaforze skrócona wersja z „Ave” i „'Exairštwj” (`H qe…a leitourg…a toà ¡g…ou 'Iakèbou toà ¢delfoqšou, Ateny, 19882, s. 56). Do tego typu wspominania świętych zbliża się kanon rzymski, wymieniający świętych w modlitwie „Communicantes”:
„…in primis gloriosae semper virginis Mariae, Genetricis Dei et Domini nostri Iesu Christi, sed et beatorum apostolorum ac martyrum tuorum, Petri et Pauli, Andreae, Iacobi, Ioannis, Thomae, Iacobi, Philippi, Bartholomaei, Mathaei, Simonis et Thaddaei, Lini, Cleti, Clementis, Xysti, Cornelii, Cypriani, Laurentii, Chrysogoni, Ioannis et Pauli, Cosmae et Damiani, et omnium sanctorum tuorum…”
oraz w modlitwie „Nobis quoque peccatoribus”:
„…cum Ioanne, Stephano, Matthia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro, Felicitato, Perpetua, Agatha, Lucia, Agnete, Caecilia, Anastasia, et omnibus sanctis tuis” (PE, s. 430-431, 436).
Schemat ten, z niewielkimi zmianami, przeszedł także do Liturgii Piotra Apostoła, zawierającej w bizantyjskim schemacie liturgicznym kanon rzymski (H. W. Codrington, The Liturgy of Saint Peter, Münster in Westfalen, 1936, s. 116-177; CSCO 123, s. 66, 68).
Natomiast w liturgii bizantyjskiej rozbudowane listy świętych występują jedynie w proskomidii, towarzysząc wyjmowaniu dziewięciu cząstek ku czci chórów świętych (Goar, s. 50; LJCh, s. 20-24).
W większości liturgii wspomina się Matkę Boską, Jana Chrzciciela i Stefana (Matkę Boską i Jana Chrzciciela w liturgii bizantyjskiej, a także w syr. Anaforze Jana z Harranu, Ren 2, s. 257), podczas gdy w Kościołach przedchalcedońskich (zwłaszcza koptyjskim, etiopskim i ormiańskim) występują rozbudowane listy świętych, przeważnie lokalnych (wyraźną różnicę stanowią tu liturgia chaldejska czyli nestoriańska).
Wspomnienie świętych w anaforze występuje w intercesji. Była to bardzo nieustabilizowana i zmienna część liturgii, i jej ostateczne ustalenie nie da się połączyć z imionami wielkich Ojców Kościoła. Zwrot „”Eti prosfšromšn soi”, rozpoczynający intercesję wielu liturgii, występuje także w CA VIII. Jest on prawdopodobnie wyrazem miejscowej tradycji syryjskiej i dlatego nie występuje w Anaforze Bazylego Wielkiego (N. Uspienski, Anafora, „Bogosłowskije Trudy”, 13:1975, s. 74, 92). W liturgii bizantyjskiej intercesja następuje bezpośrednio po epiklezie. W Codex Barberinus gr. 336, jak i w obecnej praktyce, ma ona następującą postać w Anaforze Jana Chryzostoma:
„Jeszcze przynosimy Tobie to duchowe posługiwanie za tych, którzy w wierze odeszli, za Praojców, Ojców, Patriarchów, Proroków, Apostołów, Kaznodziejów, Ewangelistów, Męczenników, Wyznawców, Ascetów oraz za każdego ducha sprawiedliwego, który w wierze dopełnił życia” (Goar, s. 62; WM, s. 128 = LKP, s. 93).
Modlitwa ta nie wspomina ani Matki Boskiej, ani też żadnego świętego, a wymienia jedynie różnorodne kategorie świętych. Według obecnej praktyki liturgicznej po tych wspomnieniach dodane jest uroczyste wezwanie „'Exairštwj”, po którym następuje śpiew hymnu maryjnego, podczas którego kapłan czyta dalszą część modlitw intercesji, w tym wspomnienie Jana Chrzciciela, apostołów i patrona dnia:
„Za świętego Jana Proroka i Poprzednika, i Chrzciciela, świętych, sławnych i chwalebnych Apostołów, świętego N., którego pamięć czcimy, i za wszystkich świętych Twoich, dla których modlitw nawiedź nas, Boże” (LKP, s. 94).
Nie należy przy tym rozumieć tego wspomnienia wyłącznie w duchu interpretacji św. Mikołaja Kabasilasa jako dziękczynienia za świętych (Sacrae liturgiae interpretatio, 34, 39; SCh 4bis, s. 208-221, 272-293), ale jako odważną modlitwę za świętych, którzy razem z nami oczekują powtórnego przyjścia Jezusa Chrystusa. W czasach pierwotnego chrześcijaństwa powszechną uwagę nie przyciągała indywidualna eschatologia, ale eschatologia kosmicznej przemiany, paruzja, początek królestwa Bożego i powszechnego zmartwychwstania. Według św. Jana Chryzostoma szczęśliwość jaką święci otrzymują po śmierci, to tylko przedsmak i przed-czucie ostatecznego dokonania eschatologicznego (Adversus Iudeos, 6,1, PG 48, 905; In illud: Habentes eundem spiritum, 3,10, PG 51, 298-299; In Haebreos homilia 28, 1, PG 63, 192; por.: G. Wagner, Der Ursprung der Chrysostomusliturgie, Münster in Westfalen, 1973, s. 119-120).
Wspomnienie Matki Bożej, od wymienienia wśród świętych, między innymi w etiop. anaforach – w Anaforze Apostołów i w Anaforze Jana Chryzostoma – oraz w syr. anaforach – Anaforze Jakuba Apostoła, Anaforze Jana Chryzostoma i Anaforze Bazylego Wielkiego – do szczególnego wyakcentowania w gr. anaforach, niewątpliwie rozwinęło się pod wpływem Soboru Efeskiego (431 rok) i Soboru Chalcedońskiego (451 rok) oraz pracy opata benedyktynów z Korbei Paschazjusza Radbertusa (786-861) Liber de corpore et sanguine Domini z 831 roku, głoszącej tezę, że ciało eucharystyczne Chrystusa jest tożsame z ciałem zrodzonym z Matki Boskiej: „…sama Prawda do uczniów to mówi: ‘To jest ciało moje za żywot świata’. A osobliwiej mówiąc, z pewnością nie inne niż to, które narodziło się z Marii, zostało umęczone na krzyżu i zmartwychwstało z grobu” (PL 120, 1269). Stąd na Zachodzie rozwinęło się rozumienie Matki Boskiej jako duchowej matki ludzkości. Widoczne są wyraźne wpływy tej koncepcji na Wschodzie, skoro w X wieku po konsekracji odmawiano Pozdrowienie Anielskie, zapowiadające poczęcie Jezusa i umieszczające Matkę Boską na czele dyptychów jako matkę ludzkości. Wspomnienie Matki Boskiej jest wyznaniem wiary w Jej Boskie macierzyństwo (Chryzostomika, s. 344). W dawnej wersji melchickiej Liturgii bizantyjskiej wspomnienia Matki Boskiej i świętych dokonywano w anaforze razem, bez pieśni ku czci Marii Panny (Chryzostomika, s. 552). Odmawianie Pozdrowienia Anielskiego utrzymało się jedynie w gr. Liturgii Jakuba Apostoła, natomiast prawdopodobnie na przełomie V i VI wieku wprowadzono ekphonesis „'Exairštwj”. Obecność „'Exairštwj” w różnych gr. Liturgiach wskazuje na to, że pochodzi z jednego źródła i drogą naśladownictwa przeszło do różnych Liturgii. Ekphonesis ta zrodziła się w środowisku zwolenników Efezu i Chalcedonu (N. Uspienski, Anafora, s. 104-106).
W 980 roku ułożono na Atosie hymn „”AxiÒn estin”, składający się z dwóch części. Jeszcze w X-XI wieku odmawiano „Ave” lub inne modlitwy, ale po cichu przez kapłana i diakona. Z czasem modlitwy te zaczął śpiewać chór (Chrysostomika, s. 344, nota 3). Druga część obecnego hymnu to hirmos 9 pieśni kanonu jutrzni Wielkiego Piątku, ułożony przez św. Kosmasa Jerozolimskiego (zm. po 750 r.) (patrz przypis 6).
Ten fragment Liturgii odpowiada ikonie Deisis, ponieważ w modlitwie anafory, podobnie jak i w proskomidii, Matka Boska występuje razem ze św. Janem Chrzcicielem (P. Evdokimov, La prière de l’Église d’Orient, Mulhouse, 1966, s. 185). Wspomina się Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela, lecz jest to Kościół w jego wymiarze kosmicznym, gdyż Matka Boska i św. Jan Chrzciciel reprezentują tutaj archetypy kobiecości i męskości (P. Evdokimov, Kobieta i zbawienie świata, przeł. E. Wolicka, Poznań, 1991, s. 228-266).
Bezpośrednio po wspomnieniu Matki Boskiej wymienia się św. Jan Chrzciciela, apostołów, patrona dnia i ogólnie „wszystkich Twoich świętych”. W tym fragmencie anafory istniało jednak szereg wariantów. I tak Codex Petrograd 223 z X wieku, wymienia przez Janem Chrzcicielem archaniołów Michała i Gabriela, a Codex Grottaferrata Zd II z XI wieku wymienia „święte moce niebieskie”. Niektóre kodeksy wymieniają tutaj także krzyż: „tÍ dun£mei toà tim…ou kaˆ zwopoioà stauroà” (Chrysostomika, s. 214; G. Winkler, Die Interzessionem der Chrysostomusanaphora in ihrer geschichtlichen Entwicklung, „Orientalia Christiana Periodica”, 37:1971, z. 2, s. 334-335). Wspomnienie to nawiązuje bezpośrednio do teologii judeochrześcijańskiej, która traktowała krzyż jako żywą istotę (por.: J. Daniélou, Théologie du Judéo-christianisme, Tournai, 1958, s. 291). Takie traktowanie krzyża jako żywej istoty nie jest obce liturgicznemu odczuciu prawosławia, na przykład w oficjum święta Podwyższenia Krzyża Świętego („Ty jesteś moją mocną obroną, trzyczęściowy krzyżu Chrystusa, uświęć mnie Twoją mocą, abym z wiarą i miłością kłaniał się tobie, i wysławiał Ciebie”, stichera litii, autorstwa Leona Filozofa). Również po wspomnieniu Jana Chrzciciela wymieniano szereg imion świętych, bądź ogólnie różne kategorie świętych (niekiedy z imionami). Wymienianie każdej kategorii świętych zaczynało się od słów „Mn»sqhti, KÚrie”. W Codex BC III-42 z XIII wieku wspomnienia zredukowane są do czterech, później jednak się rozrastają (Chrysostomika, s. 343). Wersja gr. Anafory Bazylego Wielkiego dodawała niekiedy duże ilości imion świętych (W. Orłow, Liturgi[ sw[togo Wasili[ W]likogo, Sankt Petersburg, 1909, s. 216-220; G. Winkler, dz. cyt., s. 337-341). Dobrym przykładem jest tutaj Anafora Jakuba Apostoła, która pozwala prześledzić rozwój wspomnień świętych, a także zmiany w listach imion świętych na przestrzeni wieków.
W bizantyjskiej Anaforze Jana Chryzostoma i w bizantyjskiej Anaforze Bazylego Wielkiego ten fragment Liturgii jest identyczny (nie występuje jedynie w Anaforze Jana Chryzostoma w Codex Sebastianov (Rumiancev Museum, Codex 15), por.: N. Uspienski, Anafora, s. 107). Jednakże w Anaforze Bazylego Wielkiego wspomnienie świętych należy do epiklezy. Według epiklezy Anafory Bazylego Wielkiego chodzi tu o jedność (gr. koinwn…a) Ducha Świętego. Communio Ducha Świętego jest terminem specyficznie bizantyjskim, oznaczającym partycypację w ciele i Krwi, i zarazem jedność członków Kościoła. Jest to więc adopcja i dlatego epikleza nie czyni specjalnego rozróżnienia między świętymi, żywymi i zmarłymi (ekphonesis ku czci Matki Boskiej jest późniejszym dodatkiem).
Inną natomiast sytuację spotykamy w anaforach Kościołów przedchalcedońskich, w których występują rozbudowane listy świętych. W liturgiach koptyjskiej i etiopskiej podczas Anafory Bazylego Wielkiego (wersja aleksandryjska) diakon recytuje listę wszystkich patriarchów Aleksandrii, w tym także kanonizowanych, prosząc o danie im wiecznego odpoczynku oraz recytuje listę świętych (ⲡⲓϫⲟⲙ ⲛ̇ⲧⲉ ⲡⲓⲉⲩⲭⲟⲗⲟⲅⲓⲟⲛ ⲉ̇ⲑⲟⲩⲁⲃ, Kair, 1618 = 1902 AD, s. 367-374, 377-379; LEC, s. 156-172). Ponadto kapłan czyta podczas intercesji listę świętych, szczególnie lokalnych. To rozbudowanie wspomnień świętych w Kościołach przedchalcedońskich można traktować z jednej strony jako przykład ogólnej tendencji dodawania imion świętych, a z drugiej strony jako dążenie do okazania ciągłości tradycji i świętości w danym Kościele lokalnym (H. Paprocki, Les Liturgies eucharistiques coptes comme témoignage de la ta continuité de la tradition, „Vox Patrum”, 9:1989, z. 17, s. 893-900).
Ogólnie więc proces ewolucji tej części anafory przebiegał od braku wspomnień świętych, poprzez dodanie listy wymieniającej poszczególne kategorie świętych (CA VIII) do dodania imion różnych świętych i szczególnego wyakcentowania osoby Matki Boskiej (tradycja pochalcedońska).
WYKAZ SKRÓTÓW
Br – F. E. Brightman, Liturgies Eastern and Western. T. 1: Eastern Liturgies, Oxford, 1896.
CA – Constitutiones Apostolorum, według wydania: Les Constitutions Apostoliques, éd. M. Metzger, Paris, 1985-1987, I-III (SCh 320, 329, 336).
Chrysostomika – CRUSOSTOMIKA. Studi e ricerche intorno a S. Giovanni Crisostomo a cura del Comitato per il XVe centenario della sua morte, Roma, 1908.
CSCO – Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. Volumen 123: Liturgiae Ibericae antiqiores, ed. M. Tarchnišvili, Louvain, 1950.
etiop. – etiopski, etiopska
Goar – J. Goar, EÙcolÒgion sive Rituale Graecorum, Venetia, 17302.
gr. – grecki, grecka
kopt. – koptyjski, koptyjska
LEC – The Liturgy of the Ethiopian Church, ed. M. Daoud & B. M. Hazen, Addis Ababa, 1954 (= 1962 AD).
LJCh – Boska Liturgia świętego ojca naszego Jana Chryzostoma, przeł. H. Paprocki, Warszawa, 2001.
LKP – Liturgie Kościoła Prawosławnego, przeł. H. Paprocki, Kraków, 2003.
PE – A. Hänggi & I. Pahl, Prex Eucharistica. Textus e variis liturgiis antiquioribus selecti, Fribourg, 1968 (Spicilegium Fribourgense, 12).
PG – Patrologia Graeca, ed. J. P. Migne, Paris, 1856-1866, T. 1-161.
PL – Patrologia Latina, ed. J. P. Migne, Paris, 1844-1855, T. 1-217.
PO 28,2 – Patrologia Orientalis. Tome 28, Fascicule 2: Le Grand Euchologe du Monastère Blanc, éd. E. Lanne, Paris, 1958.
Ren – E. Renaudot, Liturgiarum Orientalium Collectio, T. 1-2, Francofurti ad Moenum, 18472.
SCh – Sources Chrétiennes, T. 1-, Paris, 1942-.
syr. – syryjski, syryjska
WM – Wieczerza Mistyczna. Anafory eucharystyczne chrześcijańskiego Wschodu, wyd. H. Paprocki, Warszawa, 1988.
Prêtre Henryk Paprocki
LA COMMÉMORAISON DE LA MÈRE DE DIEU ET DES SAINTS
DANS LES ANAPHORES ORIENTALES
Résumé
Mots-clés: liturgie, anaphore, intercession, mariologie, saints, anamnese
Dans son article l’auter analise la place des saints et de la Mère de Dieu dans l’intercession des diverses anaphores. Ensuite il pose la thèse que l’evolution de cette partie des liturgies est passé en maniere suivante: dans les plus anciens anaphores n’a pas de commémoraisons des saints, plus tard nous rencontrons la commémoraison des diverses catégories des saints, et enfin la commémoraison de la Mère de Dieu et des saints, en manières differantes.
[1] N. Afanasjew, „Sacramenta et sacramentalia” („Tainstwa i tajnod]jstwi[”), „Prawosławna Mysl’”, 8:1942, s. 17-34.
[2] „Ty, która jesteś źródłem miłosierdzia, Bogurodzico, uczyń nas godnymi zmiłowania. Wejrzyj na lud, który zgrzeszył, okaż jak zawsze moc Twoją. W Tobie bowiem nadzieję pokładając, wołamy do Ciebie: „Raduj się!”, tak jak niegdyś Gabriel, wódz zastępów bezcielesnych” (LJCh, s. 11).
[3] „Na cześć i pamiątkę błogosławionej Pani naszej, Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Marii, dla modlitw której przyjmij, Panie, tę ofiarę na Twój nadniebiański ołtarz. - Stanęła królowa po Twojej prawicy, ubrana w szaty przetykane złotem, przyozdobiona” (LJCh, s. 20).
[4] „Na cześć i pamiątkę czcigodnego, chwalebnego Proroka i Poprzednika, i Chrzciciela Jana … świętych chwalebnych proroków Mojżesza i Aaarona, Eliasza i Elizeusza, Dawida i Jessego, świętych Trzech Młodzieńców i Daniela Proroka oraz wszystkich świętych proroków … świętych sławnych i chwalebnych apostołów Piotra i Pawła oraz wszystkich pozostałych świętych apostołów … świętych ojców naszych hierarchów Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Chryzostoma, Atanazego i Cyryla, Mikołaja z Miry Licyjskiej, metropolitów moskiewskich Piotra, Aleksego, Jonasza i Filipa, Nikitę biskupa Nowogrodu, Leoncjusza biskupa Rostowa i wszystkich świętych hierarchów … świętego apostoła i pierwszego męczennika archidiakona Stefana, świętych wielkich męczenników Dymitra, Jerzego, Teodora Tyrona i Teodora Stratelatesa, Maksyma Gorlickiego, archimandrytę Grzegorza i wszystkich świętych męczenników oraz męczennic Tekli, Barbary, Cyriacji, Eufemii, Prascewii, Katarzyny i wszystkich świętych męczennic … świątobliwych, Boga w sobie mających ojców naszych Antoniego, Eutymiusza, Saby, Onufrego, Atanazego z Atosu, Antoniego i Teodozego Pieczerskich, Sergiusza z Radonieża, Serafina z Sarowa, Barlama z Chutynia i wszystkich świątobliwych ojców i świątobliwych matek Pelagii, Teodozji, Anastazji, Eupraksji, Febronii, Teoduli, Eufrozyny, Marii Egipskiej i wszystkich świątobliwych matek … świętych cudotwórców, darmo leczących Kosmy i Damiana, Cyrusa i Jana, Pantalejmona i Hermolausza, oraz wszystkich świętych darmo leczących … świętych i sprawiedliwych Przodków Bogoczłowieka, Joachima i Anny, świętego N., pod którego wezwaniem jest ta świątynia, świętego N., którego dzisiaj wspominamy, świętych równych apostołom Nauczycieli Słowian Cyryla i Metodego, świętego równego apostołom wielkiego księcia Włodzimierza i wszystkich świętych, dla których modlitw nawiedź nas, Boże … świętego Ojca naszego Jana Chryzostoma, arcybiskupa Konstantynopola. (Natomiast w Liturgii Bazylego Wielkiego mówi: świętego Ojca naszego Bazylego Wielkiego, arcybiskupa Cezarei Kapadockiej)” (LJCh, s. 20-24).
[5] „Najświętszą, przeczystą, błogosławioną, pełną chwały Władczynię naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię ze wszystkimi świętymi wspomniawszy, sami siebie, wszyscy siebie nawzajem i całe życie nasze Chrystusowi Bogu oddajmy” (LJCh, s. 37).
[6] „Szczególnie za najświętszą, przeczystą, błogosławioną, chwalebną Panią naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię”.
Następnie w Liturgii Jana Chryzostoma: „Zaprawdę godne jest to, błogosławić Ciebie, Bogurodzico, zawsze błogosławioną i najczystszą i Matkę Boga naszego. Czcigodniejszą od Cherubinów i bez porównania chwalebniejszą od Serafinów, któraś bez zmiany Boga Słowo zrodziła, Ciebie, prawdziwą Bogurodzicę, wysławiamy” (LKP, s. 94).
W Liturgii Bazylego Wielkiego: „W Tobie raduje się, Łaski Pełna, wszelkie stworzenie, chóry Aniołów i ludzki ród. O święty przybytku i raju Słowa, dziewictwa chlubo, w Ciebie wcielił się Bóg i Dzieckiem był przedwieczny Bóg nasz. Ciało bowiem Twoje tronem uczynił i łono Twoje większym było od nieba. W Tobie raduje się, Łaski Pełna, wszelkie stworzenie” (LKP, s. 146-147).