Katalog, który publikujemy, powstał na bazie pracy na temat historii monastycyzmu gruzińskiego od jego początków do 1065 roku, a także na bazie żywotów świętego Eutymiusza i świętego Jerzego Mtacmindeli, najlepszych reprezentantów tego okresu, który można nazwać „okresem atoskim” w literaturze gruzińskiej.
Ojciec Paul Peeters już w 1919 roku opublikował katalog żywotów, w przekładzie łacińskim, w swojej monografii o historii monastycyzmu gruzińskiego[1]. Jednak kilka lat później profesor Korneli Kekelidze w swojej historii literatury gruzińskiej poza innymi rękopisami zajął się także kompletowaniem żywotów świętych[2]. Opracowując ten katalog wzięliśmy pod uwagę wszystkie dostępne źródła.
* * *
Żywot świętego Eutymiusza, drugiego przełożonego monasteru Iwiron na Atosie, który zmarł w 1028 roku, został ułożony przez świętego Jerzego Mtacmindeli. Żywot ten zachował się w manuskrypcie datowanym na 1074 rok i przechowywanym na górze Atos, a opublikowanym w Tyflisie w 1901 roku[3]. Posiadamy inne wydanie tego tekstu, dokonane na podstawie innego manuskryptu, ale tekst ten nie różni się istotnie od manuskryptu z 1074 roku. Jest to tekst opublikowany przez Michała Sabinina w jego kolekcji żywotów świętych gruzińskich, w Petersburgu w 1882 roku[4]. Ojciec Peeters opublikował swój przekład łaciński na podstawie tekstu manuskryptu z 1074 roku, podając w przypisach warianty tekstu z wydania M. Sabinina[5].
Jeśli chcemy scharakteryzować w sposób ogólny aktywność literacką świętego Eutymiusza jako tłumacza, to należy powiedzieć, że zachowywał on pewną wolność wobec tekstu oryginalnego, okazjonalnie poprawiając go, ale także skracając lub wydłużając, gdy mu się tak spodobało. Poniżej podajemy wykaz jego tłumaczeń, grupując je pod kilkoma nazwami systematyzującymi, czemu towarzyszą konieczne i przydatne wyjaśnienia; w tychże notach podajemy także konieczne referencje bibliograficzne.
1. Teksty biblijne
Można się spotkać z opinią, że święty Eutymiusz przetłumaczył całą Biblię, a pewni autorzy twierdzą, że wersja gruzińska Biblii z 978 roku jest jego autorstwa[6]. To stwierdzenie jest błędne, ponieważ ta wersja Biblii została skopiowana w samej Gruzji, w ławrze Oški, na interwencję świętego Jerzego, naturalnego ojca świętego Eutymiusza i pierwszego przełożonego monasteru Iwiron, który zmarł w 998 roku w Tornicius. Święty Eutymiusz nie miał żadnego powodu, żeby tłumaczyć całą Biblię. Przetłumaczył wyłącznie księgi najbardziej znaczące, lub które jeszcze nie były znane w języku gruzińskim, a mianowicie:
1) Apokalipsę[7],
2) Psałterz,
3) Cztery Ewangelie[8].
2. Literatura apokryficzna
Święty Eutymiusz był pierwszym pisarzem gruzińskim, który zajmował się apokryfami z punktu widzenia nauki, historii literatury, a przede wszystkim oceny kościelnej. W odpowiedzi na prośbę mnicha gruzińskiego Giorgi Ckondideli, który układał spis apokryfów, święty Eutymiusz recenzował zakazane księgi[9].
Można by oczekiwać, że święty Eutymiusz, który krytykował i potępiał apokryfy, żadnego z nich nie przetłumaczył. Tymczasem konstatujemy odwrotny fenomen, ponieważ on przetłumaczył:
1) Korespondencję Chrystusa z Abgarem z Edessy, dodaną przez Eutymiusza do Ewangelii[10],
2) Życie i pochwałę Świętej Matki Bożej, Maksyma Wyznawcy[11],
3) Część nauczania Piotra (gr. khrugma Petrou)[12],
4) Podróże i nauczanie świętego Jana Ewangelisty[13],
5) Podróże i nauczanie Apostoła Andrzeja[14].
3. Egzegeza
1) Komentarz do Ewangelii według świętego Jana[15],
2) Komentarz świętego Bazylego do Psalmów[16],
3) Komentarz świętego Grzegorza z Nyssy do Modlitwy Pańskiej[17],
4) Komentarz świętego Grzegorza z Nyssy do życia Mojżesza i do Proroków[18],
5) Komentarz świętego Andrzeja z Krety do Apokalipsy[19],
6) Komentarz do listu do Galatów, do Tesaloniczan i do Rzymian[20],
7) Komentarz do Ewangelii według świętego Mateusza[21].
4. Pisma dogmatyczne i polemiczne
1) Piętnaście rozdziałów teologicznych Maksyma Wyznawcy[22],
2) Dialog świętego Jana z Damaszku o dwóch naturach Chrystusa[23],
3) Inny dialog tegoż świętego o narodzinach świętej Bogurodzicy[24],
4) Nauka świętego Efrema o wierze[25],
5) Uwagi o wierze prawosławnej[26],
6) Wyznanie wiary Michała Synkelosa (IX wiek): „Wierzę w Ojca Niestworzonego i w Syna…”[27],
7) Dialog świętego Grzegorza z Nyssy o duszy, z siostrą Makryną[28],
8) Dyskusja świętego Maksyma Wyznawcy z heretykiem Pyrrusem, patriarchą Konstantynopola[29].
5. Pisma ascetyczne i mistyczne
1) Pięć dzieł świętego Efrema Syryjczyka[30],
a) do mnicha Jana i do Prota,
b) do mnicha Neofita,
c) o błogosławieństwie ascetów,
d) modlitwa piątkowa,
e) jego wyznania.
2) Świętego Grzegorza z Nyssy o pochodzeniu świętego postu[31],
3) Porady o dziewictwie i życiu według woli Bożej[32],
4) O życiu samotnym[33],
5) Księga świętego Jana Klimaka[34],
6) Księga świętego Grzegorza Teologa[35],
7) Księga Maksyma o ośmiu skłonnościach serca[36],
8) Nauczanie Maksyma Wyznawcy,
9) Księga świętego Maksyma[37],
10) Księga świętego Izaaka, w której są też zawarte nauki innych Ojców[38],
11) Życie świętego Kasjana,
12) Księga świętego Doroteusza[39],
13) Symeona z Mezopotamii pouczenie o śmierci[40],
14) Księga o życiu naszych świętych i błogosławionych Ojców[41].
6. Homilie
1) Świętego Grzegorza z Nyssy o życiu siostry Makryny; panegiryk jej brata Bazylego Wielkiego[42],
2) Księga Dialogów[43],
3) Dialog świętego Bazylego o siedmiokrotnej pomście za Kaina[44],
4) Pouczenia świętego Zosymasa[45].
7. Pisma hagiograficzne
1) Żywot świętego Maksyma Wyznawcy[46],
2) Żywot świętego Jana Synaity[47],
3) Żywot świętego Grzegorza z Nyssy[48],
4) Żywot męczenników Auksencjusza, Eugeniusza, Oresta i Mardarego[49],
5) Dialogi papieża świętego Grzegorza Wielkiego[50],
6) Męczeństwo i cuda świętego Dymitra wielkiego męczennika[51],
7) Żywot i męczeństwo świętego Stefana Młodszego[52],
8) Żywot i męczeństwo papieża świętego Klemensa Rzymskiego[53],
9) Męczeństwo świętego Klemensa z Ancyry[54],
10) Żywot świętego Bazylego Wielkiego[55],
11) Żywot i dialogi świętego Grzegorza Teologa,
12) Męczeństwo świętego Akepsimasa,
13) Żywot świętego Pankracego,
14) Męczeństwo świętych Miny i Hermogena,
15) Żywot świętego Atanazego Wielkiego,
16) Męczeństwo trzech dzieci Alfusa, Filadelfusa, Kwirynusa (u M. Sabinina: Cypriana),
17) Żywot świętej Marii Egipskiej,
18) Męczeństwo świętego Prokopa,
19) Męczeństwo świętej Febronii,
20) Męczeństwo świętych Teodora Stratelatesa, Teodora z Perge, Eustratiusza i Eustacjusza z synem[56],
21) Cud świętego Archanioła[57],
22) Żywot świętego Mikołaja[58],
23) Żywot świętego Antoniego Wielkiego,
24) Żywot świętego Onufrego.
Poza tymi przekładami dzieł hagiograficznych święty Eutymiusz sam ułożył teksty hagiograficzne w języku gruzińskim. W 991 roku przetyłumaczył z języka greckiego, dorzucając nowe elementy, życie świętego Hilariona Iberyjczyka[59]. Według świętego Giorgi Mtacmindeli, autor tego żywota, święty Eutymiusz przetłumaczył także Balahvara[60], Abukura[61] i kilka innych dzieł, z języka gruzińskiego na jeżyk grecki[62].
8. Teksty liturgiczne i symboliczne
1) Definicje wiary, podane przez świętych ojców zebranych w Konstantynopolu, przeciwko ikonoklastom. Są one czytane w katedrze Świętej Sofii w pierwszą niedzielę postu.
2) Obrzęd poświęcenia cerkwi,
3) Święcenia lektora, subdiakona, protodiakona, kapłana i biskupa,
4) Obrzęd przyjęcia nowo nawróconych na łono Kościoła prawosławnego,
5) Mały synaksarion na cały rok[63],
6) Pełne oficjum postu oraz różne hymny ku czci świętych,
7) Błogosławienie schma i mnichów według rytu greckiego,
8) Euchologion Pięćdziesiątnicy,
9) Mesoniktikon według rytu greckiego,
10) Modlitwy ojców greckich i kanony[64].
9. Prawo kanoniczne
1) Nomokanon Jana Postnika[65] i decyzje VI soboru[66],
2) Odpowiedzi kanoniczne na pytania nadesłane z Gruzji, dotyczące ksiąg zakazanych, postu, klękania, ślubów zakonnych, Liturgii św. Jakuba Apostoła i inne[67].
* * *
Żywot świętego Giorgi Mtacmindeli, zmarłego w 1065 roku, został napisany przez jego ucznia, mnicha Giorgi, w latach 1065-1068. Żywot zachował się w manuskrypcie monasteru Iviron, datowanym na 1074 rok. Żywot został opublikowany w języku gruzińskim i przetłumaczony na język łaciński[68] według tego manuskryptu[69]. Giorgi przetłumaczył po raz drugi i w całości pewne księgi, które święty Eutymiusz nie przetłumaczył w całości. Jego przekłady wykazują postęp w porównaniu z poprzednikiem. Giorgi nie postępował w tak dowolny i arbitralny sposób, jak święty Eutymiusz, jeśli chodzi o tekst oryginalny.
Podajemy wykaz dzieł przetłumaczonych przez Giorgi Mtacmindeli, powtarzając podział systematyczny, użyty już powyżej.
1. Teksty biblijne
Istniało silne przekonanie, że święty Giorgi przetłumaczył całą Biblię, co przypisywano też świętemu Eutymiuszowi. W wymienionym manuskrypcie nie występuje żaden fragment Biblii. Giorgi przetłumaczył jedynie Nowy Testament z wyjątkiem Apokalipsy, a ze Starego Testamentu przetłumaczył Psałterz i lekcje z ksiąg prorockich. Jeśli chodzi o Ewangelie, to porównał je z dwoma lub trzema oryginalnymi kodeksami greckimi, a następnie z dwoma najstarszymi wersjami gruzińskimi, Čanmetni i Sabasmiduri[70]. Prosił kopistów, żeby nie mieszali tych wersji z jego przekładem.
2. Literatura apokryficzna
1) Legenda o Abgarze, dodana do Ewangelii. Ta redakcja jest nieco krótsza od redakcji świętego Eutymiusza,
2) Księga Józefa z Arymatei, ucznia Chrystusa, wraz z opowieścią o budowie pierwszej świątyni w Liddzie[71].
3. Egzegeza
1) Komentarz świętego Grzegorza z Nyssy do Pieśni nad pieśniami, kończący się na ósmym wierszu trzeciego rozdziału księgi[72],
2) Komentarz do Kazania na górze,
3) Komentarz świętego Jana do księgi Rodzaju.
4. Pisma dogmatyczne i symboliczne
1) Symbol nicejsko-konstantynopolitański: „Wierzę w Jednego Boga, Ojca wszechmogącego”. Bez wątpienia święty Giorgi nadał temu symbolowi ostateczną (autentyczną redakcję),
2) Credo świętego Grzegorza z Neocezarei: „Jeden jest Bóg…”,
3) Credo świętego Atanazego Wielkiego: „Jeśli ktoś chce być zbawiony…”,
4) Dzieło świętego Atanazego Wielkiego o dziewictwie,
5) Credo patriarchy Focjusza: „Przeto wierzę i wyznaję Kościół katolicki i apostolski…”[73],
6) Dialog świętego Jana z Damaszku o teologii i narodzeniu Pana naszego Jezusa Chrystusa[74],
7) Listy świętego Cyryla i innych świętych ojców na temat ekskomunikowania bezbożnego Nestoriusza,
8) Heksameron świętego Bazylego Wielkiego[75],
9) Księga świętego Grzegorza z Nyssy, której piękno i wymowa są nieporównywalne[76].
5. Homilie
1) Dialog Sofroniusza z Jerozolimy o Zwiastowaniu Marii[77],
2) Panegiryk świętego Grzegorza z Nyssy o świętym męczenniku Teodorze[78],
3) Listy świętego Ignacego z Antiochii[79].
6. Pisma hagiograficzne
1) Nektariusza z Konstantynopola o męczeństwie i cudach Teodora Tyrona w czasach Juliana Apostaty[80],
2) Doroteusza z Tyru o uczniach Chrystusa, Istniała wersja gruzińska tego utworu, powstała przed świętym Giorgi[81],
3) Opowieść o oblężeniu Konstantynopola przez Persów i barbarzyńców w 626 roku i o uratowaniu miasta przez cud i interwencję świętej Bogurodzicy[82],
4) Męczeństwo archimandryty Giorgi[83],
5) Święty Giorgi sam napisał oryginalne dzieło, Żywot świętych Jana i Eutymiusza[84].
7. Teksty liturgiczne
Większość prac świętego Giorgi dotyczyła tej dziedziny. On przetłumaczył z języka greckiego wszystko to, co dotyczy liturgii w ciągu całego roku. Według opinii profesora K. Kekelidze święty Giorgi nadał również ostateczną redakcję Liturgiom świętego Bazylego Wielkiego i świętego Jana Chryzostoma.
8. Prawo kanoniczne
1) Przepisy dla kapłanów, żeby nie celebrowali dwa razy, a tylko jeden raz w ciągu dnia[85].
2) Decyzje VI soboru[86].
Mam nadzieję, że te informację przyciągną uwagę specjalistów, aby zajęli się tymi zbyt mało znanymi i zbadanymi źródłami, jakie literatura gruzińska ofiaruje w różnych dziedzinach historii chrześcijaństwa.
Louvain, 1927.
[1]
P. Peeters, Histoires monastiques géorgiennes, ABol, 36-37:1917-1919 (wydane w 1922-1923), s. 34-36 i 110-111.
[2]
Opublikowana w języku gruzińskim w Tbilisi w 1923 roku.
[3]
W almanachu wydanym przez Muzeum Kościelne w Tyflisie, pod tytułem: Manuskrypt z wykazem zmarłych, napisany w monasterze Iviron, góra Atos, w 1074 roku, Tyflis, 1901, s. 1-68 (w języku gruzińskim).
[4]
M. Sabinin, Gruziński raj, Petersburg, 1882, s. 401-432 (w języku gruzińskim).
[5]
P. Peeters, Histoires monastiques géorgiennes, s. 13-68.
[6]
Najstarszy manuskrypt Biblii gruzińskiej znajduje się w monasterze Iwiron na górze Atos. Niestety, nie został on jeszcze opublikowany, ani zbadany. W Tbilisi znajduje się kilka jego kopii, wykonanych w drugiej połowie XIX wieku.
[7]
Th. Kluge (OC 4:1915, s. 24 i 120) twierdzi, że Gruzini nie posiadali aż do XIX wieku przekładu Apokalipsy, kiedy to pojawił się przekład z języka rosyjskiego. W Tbilisi, w Muzeum Archeologicznym pod N° 397, znajduje się jednak manuskrypt gruziński Apokalipsy, datowany na 978 rok. W następnych notach będziemy cytować tę bibliotekę pod skrótem MA, natomiast numery poszczególnych manuskryptów są zapożyczone z Historii literatury gruzińskiej profesora Korneli Kekelidze, którą już cytowaliśmy.
[8]
Ewangeliarz z Alawerdi, z XI wieku (MA, N° 484); Ewangeliarz z Mestii, z 1033 roku (MA, N° 35) i Ewangeliarz z Metechi, z 1049 roku.
[9]
Por. M. Sabinin, Gruziński raj, s. 432-436 (w języku gruzińskim); Th. Jordania, Kroniki i inne dokumenty dotyczące historii Gruzji, Tyflis, 1892, II, s. 82-88 (w języku gruzińskim). Święty Eutymiusz znał, na przykład dzieła Orygenesa, Euzebiusza z Cezarei, Nawrócenie Pawła, Zachwycenie Pawła, Ewangelię Tomasza, Życie Adama, Dzieciństwo Chrystusa.
[12]
Mss z Atosu, N° 50, f. 169-249; N° 73, f. 131-154 (według K. Kekelidze, dz. cyt., z wykorzystaniem katalogów N. Marra i A. Zagareliego).
[13]
Chodzi o Akta Jana, napisane przez Prochora, który przedstawia się jako uczeń świętego Jana Ewangelisty, jeden z siedmiu pierwszych diakonów i brat świętego Stefana, pierwszego męczennika. Wersja gruzińska została opublikowana w Tbilisi w 1901 roku z manuskryptu z 1074 roku, w dziele sygnalizowanym nieco wyżej (nota 3), s. 111-175.
[14]
Tekst gruziński został opublikowany przez M. Sabinina, dz. cyt., s. 24-47.
[15]
Jest to komentarz świętego Jana Chryzostoma, przetłumaczony przed 980 rokiem. Biblioteka monasteru Gelati posiada kopię tego przekładu, dokonaną w latach 1047-1053 (por. K. Kekelidze, dz. cyt., s. 196).
[16]
Wersja zawiera Psalmy I, VII, XIV, XXVIII, XXIX, XXXII, XXXIII, XXXVII, XLIV, XLVIII, LIX, LXIV, CXIV, CXV (por. K. Kekelidze, dz. cyt., s. 197).
[17]
MA, N° 108, f. 316-350.
[18]
Tamże, f. 350 i nss.
[20]
Według życia świętego Eutymiusza (por. P. Peeters, dz. cyt., s. 35, 16-17). Nie zachował się oryginał tego komentarza. Posiadamy natomiast w języku gruzińskim inne dzieło, komentarz świętego Jana Chryzostoma do najtrudniejszych fragmentów listów świętego Pawła (MA, N° 445). W tym dziele znajdujemy nie tylko wyjaśnienie trudnych fragmentów tych listów świętego Pawła, ale także listów do Koryntian, Efezjan, Filipian, Kolosan, Hebrajczyków, drugiego listu do Tymoteusza, pierwszego i drugiego listu świętego Jana, listu świętego Judy i pierwszego listu świętego Piotra.
[21]
Prawdopodobnie manuskrypt N° 20 z monasteru Gelati.
[22]
MA N° 234, f. 39 i 711.
[23]
MA, N° 200, f. 200, 240, 853. Według K. Kekelidze (dz. cyt., s. 20) jest to skrócona redakcja ekdosiV akribhV thV orqodoxou pistewV. Zawiera także fragmenty innych dzieł tegoż autora: iera parallhla, kata thV airesewV twn Nestorianwn, peri sunqetou fusewV i peri tou trisagiou umnou.
[24]
Manuskrypt N° 4, f. 78-81 monasteru Gelati; manuskrypt N° 36-48 Towarzystwa Krzewienia Kultury (Tbilisi).
[25]
Według K. Kekelidze (dz. cyt., s. 20) należy w tym wypadku zamiast o świętym Janie z Damaszku (który figuruje w tytule) mówić o świętym Efremie.
[26]
Jest to, według K. Kekelidze (dz. cyt.) redakcja ekdosi, patrz wyżej przypis 23.
[27]
MA, N° 55, f. 55, 108, 142.
[28]
W tekście artykułu brakuje tego przypisu (uwaga tłumacza).
[29]
MA, N° 636, f. 33-41; Towarzystwo Krzewienia Kultury, N° 1128; manuskrypt monasteru z Martwili, N° 1, f. 111-151; manuskrypt z Dčrutši, N° 4, f. 117-150.
[30]
MA, N° 1142, f. 298-337; N° 612, f. 563-637.
[31]
MA, N° 50, f. 164-191.
[32]
MA, N° 108, f. 297-304.
[34]
K. Kekelidze nie zidentyfikował tego manuskryptu.
[35]
MA, N° 1, 16, 80, 87, 224, 518, 1139; Towarzystwo Krzewienia Kultury, N° 383 i 1696.
[36]
O pasjach, adresowana do ojca Talassiusa, manuskrypt monasteru Martwili, N° 1, f. 666-850; monasteru Džrutši, N° 4, f. 541-686; MA, N° 636. – Przede wszystkim dialog duchowy (zwłaszcza 97): MA, N° 126, f. 271-291; N° 146, f. 65-90. – Nauczanie świętego Maksyma o posłuszeństwie: MA, N° 57, f. 551-556. – Nauczanie świętego Maksyma, zbadane przez VI Sobór Powszechny: MA, N° 57, f. 1-204; N° 116, f. 1-206. – Pouczenie dla sługi Bożego nauczyciela Sergiusza: MA, N° 1139.
[37]
Przede wszystkim 30 rozdziałów (2 listy i 28 pouczeń); manuskrypt z góry Atos, według K. Kekelidze, dz. cyt., s. 202, n. 12. Tenże autor odsyła do N. Marra, Materiały hagiograficzne, pochodzące z manuskryptów gruzińskich z Iwironu, Petersburg, 1901, I, s. 84 (w języku rosyjskim).
[38]
M. Sabinin podaje, że chodzi o Izaaka Syryjczyka, MA, Nš 1139 (K. Kekelidze, dz. cyt., s. 203). Wśród pouczeń znajdujemy także różne inne pisma: Andrzeja z Krety O marności człowieka; Teofana arcybiskupa Cezarei Kapadockiej O duszy, Modlitwa pokutna, O bojaźni Bożej, O spełnieniu praw Bożych; świętego Jana Chryzostoma dialog zaczynający się od słów „Proszę was, moi bracia i synowie, nie lekceważcie, wy sami i wasz duch”; pouczenie ojca Izajasza o cnocie; pouczenie świętego Nila anachorety, zaczynające się od słów „Nawet jeśli żaden poganin cię nie prześladuje, bądź zawsze gotów na męczeństwo”; list anachorety Marka do jego ucznia Mikołaja; pouczenia Kasjana; w końcu odpowiedź pewnego mnicha z Tebaidy, dana jego uczniowi, który pytał, jak należy zachować się w celi.
[39]
Pouczenia dla mnichów w 15 rozdziałach, z których zachowały się jedynie rozdziały 6-15: MA, N° 146, N 126 (K. Kekelidze, dz. cyt., s. 202).
[40]
MA, N° 1139, f. 167-170.
[42]
MA, N° 55, 108, 142, 394; manuskrypt N° 73 z monasteru Iwiron na górze Atos; manuskrypt N° 2 z monasteru Džvari w Jerozolimie.
[43]
MA, N° 1141 – Świętego Eutymiusza przez Piotra Iberyjczyka, uważanego za Hiszpana (por. PL 77, 381-382) lub Gruzina (K. Kekelidze, dz. cyt., s. 202).
[44]
MA, N° 100, 181, 394; Towarzystwo Krzewienia Kultury, N° 376; monaster Dżwari w Jerozolimie, N° 105; monaster Iwiron na górze Atos, N° 44 (K. Kekelidze, dz. cyt., s. 202-204).
[45]
K. Kekelidze nie zidentyfikował tych manuskryptów i odsyła do N. Marra, dz. cyt,. I, s. 85-86.
[46]
Opublikowane przez K. Kekelidze, Gruzińskie zabytki hagiograficzne, Tyflis, 1918, I, s. 60-103 (w języku gruzińskim).
[47]
K. Kekelidze nie podaje numeru manuskryptu.
[48]
Również nie podaje numeru.
[49]
MA, N° 1142, f. 114-126; N° 5, f. 236-256.
[50]
Opublikowane przez K. Kekelidze, dz. cyt., I, s. 125-132.
[51]
K. Kekelidze nie podaje numeru manuskryptu.
[52]
Ułożone przez Amfilocha z Ikonium, MA, N° 1141, f. 118-190.
[53]
Ułożone przez Amfilocha z Ikonium, MA, N° 1141, f. 118-190.
[54]
Ułożone przez Amfilocha z Ikonium, MA, N° 1141, f. 118-190.
[55]
Ułożone przez Amfilocha z Ikonium, MA, N° 1141, f. 118-190.
[56]
K. Kekelidze nie podaje numerów manuskryptów.
[57]
Autorstwa patriarchy Germanosa z Konstantypola, MA, N° 1141.
[58]
Autorstwa Andrzeja z Krety, MA, N° 134, 14, 161.
[59]
Przekład na język łaciński P. Peetersa, ABol, 32:1913, s. 236-269.
[60]
Należy być ostrożnym w stosunku do historii monastycznych buddyjskich, którym nadano sens chrześcijański. Były one bardzo popularne na Wschodzie, o czym świadczy historia Barlaama i Joasafa. Tekst grecki (źródło arabskie, syryjskie lub gruzińskie?) jest ciągle dyskutowany i problem nie jest definitywnie rozwiązany. Obok opinii P. Peetersa (ABol 36-37:1922, s. 15, N° 1) należy wziąć pod uwagę: N. Marr, Źródła ormiańsko-gruzińskie do historii opowieści o Barlaamie, „Zapisi Archieołogiczeskogo Obszczestwa Russkogo”, 1899, s. 49-78 (w języku rosyjskim); Džavachišvili, Mądrość Balawara, tamże, s. 1-48 (w języku rosyjskim); K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, s. 889; F. Conybeare, The Barlaam and Ioasaphat Legend-Folk-Lore, London, 1896, s. 101-142 [recenzja K. Krumbachera w: „Byzantinische Zeitschrift”, 5:1896, s. 615]; Kuhn, Barlaam und Joasapf, „Abhandlunge”, 20:1894, s. 3-87).
[61]
Por. G. Graf, Die arabischen Schriften des Theodor Abu Qurra, Paderborn, 1910, s. 87; H. Goussen, „Theologische Revue”, 6:1906, s. 150, pierwsze próby zwrócenia uwagi na teksty gruzińskie Abu Qurra. Tekst gruziński Abu Qurra (Teodora, biskupa Charanu, ucznia świętego Jana z Damaszku) nie zawiera jedynie pism przeciwko mahometanom, ale także pisma przeciwko monofizytom, por. N. Marr, Arkaun Chronika Bysantina, XII, s. 6 i nss. Jeden manuskrypt Abu Qurra, jeszcze nie zbadany, znajduje się w Tbilisi, w Bibliotece Towarzystwa Krzewienia Kultury (Nº 1463, f. 298-301) i zawiera polemikę z monofizytami (MA, N° 144, f. 353-358; N° 65, f. 311-329); manuskrypt z Gelati, N° 23, f. 400-412 i 365-386.
[62]
Por. P. Peeters, Histoires monastiques géorgiennes, s. 15.
[63]
Jest to najstarsza redakcja Typikonu Świętej Sofii, pozostająca jeszcze pod wpływami jerozolimskimi. K. Kekelidze dokonał jej analizy w: Kanonarion VII wieku z Jerozolimy, Tyflis, 1912, s. 297-310 (w języku gruzińskim).
[64]
K. Kekelidze poświęcił gruzińskim zabytkom liturgicznym dwie szczegółowe monografie: Liturgiczeskije gruzinskije pamjatniki w otieczestwiennych knigochraniliszczach i ich naucznoje znaczenije, Tyflis, 1908 oraz Kanonarion VII wieku z Jerozolimy, Tyflis, 1912.
[65]
Por. artykuł Brosseta w: „Biuletyn Cesarskiej Akademii Nauk”, Petersburg, 19:1874; Zaozierski & Čačanašvili, Nomokanon Jana Postnika i jego redakcje greckie oraz słowiańskie, Moskwa, 1902 (w języku rosyjskim); por. też krytykę N. Marra w: „Chronica Byzantina”, t. 12, s. 191-199.
[66]
Wydane przez Čačanašvili w Moskwie w 1904 roku (w języku rosyjskim).
[67]
Opublikowane dwa razy: M. Sabinin, Gruziński raj, s. 432-436 (w języku gruzińskim) i Th. Jordania, Kronika…, dz. cyt., II, s. 81-87 (w języku gruzińskim).
[68]
Przez M. Džanašvili i A. Čananasvili, w Tyfilsie w 1901 roku, w wymienionej powyżej publikacji. Przekład łaciński dokonał P. Peeters, Histoires monastiques géogiennes, s. 74-159. Charakter aktywności kościelnej świętych Eutymiusza i Giorgi został przeze mnie przeanalizowany w studium Über das georgische Mönchtum, IKZ, 3:1926, s. 152-168.
[69]
W wypadku Sabasmiduri mamy do czynienia z tłumaczeniem Biblii na język gruziński, dokonanym przez mnichów gruzińskich w monasterze świętego Saby w Palestynie. Natomiast określenie „Čanmetni” aż do 1923 roku wywoływało dyskusje. Th. Jordania uważał, że chodzi o nazwę geograficzną, podczas gdy profesor K. Kekelidze nadawał mu sens chronologiczny („čan-metni”): najstarsza w czasie, w porównaniu z wersją Sabasmiduri), a co z kolei profesor N. Marr interpretował jako wersję odwrotną. Wszystkie problemy zostały rozwiązane przez odnalezienie w Tbilisi w 1923 roku palimpsestu z V-VII wieku. Ten palimpsest zawiera przede wszystkim teksty biblijne, które charakteryzuje użycie przedrostka č w formach czasownikowych. Te teksty ewangeliczne zostały częściowo opublikowane i przebadane z punktu widzenia filologii. Należałoby przeanalizować je jeszcze z punktu widzenia krytyki tekstu.
[70]
Manuskrypt N° 39 z monasteru Gelati.
[71]
Opublikowane przez N. Marra: Teksty i studia z filologii ormiańsko-gruzińskiej, Petersburg, 1900, II (w języku rosyjskim). Por. A. von Harnack, Ein in der georgischen Sprache überlieferles Apokryph des Joseph von Arimathia, „Sitzungsberichte”, 44:1901, s. 920-931; „Byzantinische Zeitschrift”, 11:1902, s. 631.
[73]
Te symbole są zawarte w MA, N° 584.
[74]
MA, N° 162; manuskrypt monasteru Gelati, N° 5, f. 447-457.
[75]
Th. Jordania (Kronika…, I, s. 291-292) uważał, że to dzieło zostało już przetłumaczone na język gruziński przed świętym Giorgi, ale nie znał imienia tłumacza.
[76]
MA, N° 55, 73, 108; Towarzystwo Krzewienia Kultury, N° 1358, 5666, 120, 1799, 272.
[77]
Manuskrypt monasteru Gelati, N° 85, f. 171-172.
[78]
Manuskrypt monasteru Gelati, N° 8, f. 40-45.
[79]
Święty Giorgi przetłumaczył dwanaście listów, pośród których siedem jest autentycznych (do: Efezjan, Trallanów, Rzymian, Smyrneńczyków i Polikarpa) i pięć apokryficznych. Cztery inne listy apokryficzne nie są znane w Gruzji i są pochodzenia zachodniego (por. O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, Fribourg, 1913, I, s. 150-155).
[80]
MA, N° 5, 55, 129, 272.
[81]
MA, N° 95; N° 114, f. 320-324.
[82]
MA, N° 500, 518, opublikowane przez Džanašvili w Tyflisie w 1912 roku.
[83]
Manuskrypt monasteru Gelati, N° 7, f. 320-340.
[84]
Patrz powyżej, przypis 68.
[86]
Te decyzje zostały już przetłumaczone przez Eutymiusza. Według profesora K. Kekelidze (dz. cyt., s. 235) wzmianka o tym przekładzie bazuje na błędnej opinii.
