1. HISTORIA

Historia chrześcijaństwa w nierozerwalny sposób związana jest z dziejami Imperium Rzymskiego i jego dziedzictwo żyje do dzisiaj w całym chrześcijaństwie. Fakt, że chrześcijaństwo rozwijało się początkowo głównie na terenach cesarstwa, w naturalny niejako sposób doprowadził do wytworzenia się dwóch podstawowych wizji Kościoła, wschodniej i zachodniej. Wiązało się to z dwoma typami kultury, a także i mentalności, na terenie cesarstwa, a mianowicie greckim i rzymskim. W procesie rozwoju historycznego wytwarzały się swoiste „układy semiotyczne”, całkowicie zamknięte i nie podlegające obcym wpływom. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji w V wieku, kiedy od jedności kościelnej odeszły Kościoły orientalne, tworząc zamknięte wspólnoty narodowe na Bliskim Wschodzie. Od Soboru Chalcedońskiego (451 rok) chrześcijaństwo ma wyraźnie podwójne oblicze — greckie i rzymskie. Procesowi temu sprzyjało powstanie na Wschodzie nowej stolicy — Konstantynopola, która stała się zarazem centrum kultury greckiej. Pozornie Kościół był jeden, ale de facto już wtedy jedność uświadamiano sobie jedynie w chwilach zagrożenia doktrynalnego. Oznacza to, że Kościoły stopniowo oddalały się od siebie.
Najistotniejsze były w tym kwestie eklezjologiczne (nauka o Kościele). Na Zachodzie tylko jedna stolica biskupia mogła powoływać się na swoje apostolskie pochodzenie. Natomiast na Wschodzie takich stolic były dziesiątki. Kościół pierwszego tysiąclecia istniał jako Kościół lokalny. Synody samodzielnie wybierały nowych biskupów i patriarchów, ustalały granice diecezji i prowincji kościelnych. Równocześnie jednak rozwijał się inny proces, znacznie bardziej niebezpieczny. Było to wzajemne wyobcowanie się obu wielkich tradycji chrześcijaństwa. Dotyczy to nie tylko mentalności wiernych i kultury, ale także teologii. Oznacza to istnienie dwóch różnych wizji chrześcijaństwa, bazujących na Biblii. Tego rodzaju sytuacja musiała doprowadzić do podziału chrześcijaństwa na dwa różne Kościoły — rzymskokatolicki i prawosławny.
Na ziemiach polskich początki tradycji wschodniego chrześcijaństwa sięgają czasów misji świętych braci Cyryla i Metodego. Trudno jest ustalić, jaką liturgię celebrowali święci bracia, jednak można przypuszczać, że najbardziej prawdopodobna jest wersja o tak zwanej Liturgii św. Piotra, która w bizantyjskim schemacie liturgicznym VIII wieku umieszczała rzymski kanon mszalny. Święci Cyryl i Metody dokonali przełœmu w mentalności wiernych, wprowadzając do liturgii język narodowy. Sprawa misji cyrylo-metodiańskiej miała jednak na obecnych ziemiach polskich charakter epizodyczny i nie odegrała dużej roli w finalnym procesie chrystianizacji.

Znacznie bardziej trwałe ślady pozostawiła ekspansja polityczna Polski, skierowana na Wschód. Jednakże jeszcze do połowy XI wieku istniała hierarchia słowiańska obok łacińskiej i w Krakowie ciągle był celebrowany ryt zachodni w języku słowiańskim. Praktyka ta ostatecznie zaniknęła w XV wieku. Kościół prawosławny w sferze oddziaływania polskiej polityki znalazł się po przyłączeniu Rusi halicko-włodzimierskiej przez Kazimierza Wielkiego. Król zabiegał w Konstantynopolu o utworzenie odrębnej metropolii prawosławnej i patriarcha mianował elekta królewskiego Antoniego metropolitą halickim. Metropolia ta obejmowała diecezje chełmską, turowską, przemyską i włodzimierską. Natomiast od unii polsko-litewskiej w orbicie polskiej polityki znalazły się ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W XVI wieku, w wyniku nacisków władz państwowych i Kościoła rzymsko-katolickiego przeprowadzono unię z Rzymem (na synodzie w Brześciu Litewskim w 1596 roku). Unia nie przyniosła ani państwu ani Kościołowi spodziewanych rezultatów i zamiast doprowadzić do konsolidacji państwa, wywołała długotrwałe wojny religijne i prześladowanie prawosławnych, którzy nie przyjęli unii. Była też jedną z przyczyn wojen polsko-moskiewskich, w wyniku których znaczna część ziem litewskich przeszła do państwa moskiewskiego. Dopiero za rządów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w epoce Sejmu Wielkiego, Kongregacja Pińska w 1791 roku postawiła kwestię wolności prawosławia i jego hierarchicznej organizacji w Polsce.

Rozbiory Polski postawiły w nowym świetle problem prawosławia i unii. Unia przetrwała jedynie w zaborze austriackim. W zaborze rosyjskim zdecydowana większość parafii spontanicznie powracała do prawosławia. W wyniku fatalnej polityki rządu rosyjskiego doszło jednak do nawracania siłą unitów na Podlasiu. Okres rozbiorów poważnie skomplikował stosunki narodowościowe i religijne na terenach byłej Rzeczypospolitej.
Historia prawosławia zmieniła się radykalnie w 1915 roku, kiedy rosyjskie władze państwowe opuściły ziemie polskie. Ewakuowano także większość ludności prawosławnej oraz duchowieństwo. Na ziemiach polskich pozostało jedynie około dziesięciu duchownych i dwóch biskupów. Życie Kościoła prawosławnego zostało prawie całkowicie zburzone, nie mniej jednak w kilku ośrodkach przetrwały aktywne centra prawosławne. W 1918 roku rozpoczęła się masowa reewakuacja, a patriarchat moskiewski polecił biskupowi Dionizemu Waledyńskiemu zorganizowanie nowej diecezji — poleskiej. W 1919 roku sytuacja stała się bardziej jasna, ale ze strony Kościoła rzymsko-katolickiego rozpoczęła się masowa rewindykacja dóbr prawosławnych.

W 1921 roku przybył do Polski arcybiskup Jerzy Jaroszewski, któremu władze państwowe powierzyły zorganizowanie Kościoła, co znalazło też poparcie w decyzji patriarchy Tichona, który podniósł arcybiskupa do godności egzarchy. Jednakże niektórzy biskupi odnieśli się negatywnie do projektu zorganizowania Kościoła prawosławnego w Polsce na zasadach autokefalii czyli samodzielności kościelnej. Pomimo narastających trudności arcybiskup Jerzy, podniesiony w 1922 roku do godności metropolity prowincji, zorganizował drukarnię, duszpasterstwo wojskowe i bractwa cerkiewne, co umożliwiło normalne funkcjonowanie Kościoła. 14 czerwca 1922 roku synod biskupów, opierając się na decyzjach patriarchatu moskiewskiego, głoszących że w wypadku trudności w komunikowaniu się z władzą kościelną biskupi mają prawo organizowania własnych diecezji i metropolii bez zgody na to patriarchatu, postanowił, że sam przejmuje wszystkie decyzje w sprawach Kościoła w Polsce. Po tragicznej śmierci metropolity Jerzego w 1923 roku, synod wybrał jego następcą biskupa Dionizego Waledyńskiego i zwrócił się do patriarchy Konstantynopola z prośbą o zatwierdzenie wyboru i nadanie praw i przywilejów, jakie posiadał metropolita Jerzy.
W listopadzie 1923 roku metropolita Dionizy wystosował list do patriarchy Tichona z prośbą o nadanie autokefalii Kościołowi w Polsce. Sytuacja Kościoła rosyjskiego w tym okresie była skomplikowana i synod biskupi praktycznie nie istniał, co uniemożliwiało przeprowadzenie procedury kanonicznej. W tej sytuacji rząd polski i Kościół prawosławny prowadzili rozmowy z patriarchatem w Konstantynopolu o nadanie autokefalii. Patriarchat tomosem z 13 listopada 1924 roku nadał Kościołowi polskiemu autokefalię, powołując się na zależność metropolii kijowskiej od Konstantynopola, ale pomijając milczeniem okres przynależności do Kościoła rosyjskiego. W tej sytuacji Kościół rosyjski nie uznał autokefalii, która została proklamowana uroczyście 17 września 1925 roku.

Sytuację wewnętrzną Kościoła prawosławnego komplikowały w tym czasie działalność neounijna prowadzona przez Kościół katolicki oraz odśrodkowe ruchy narodowościowe. Władze państwowe dążyły natomiast do polonizacji Kościoła. Najgroźniejsza akcja przeciwko prawosławiu została podjęta przez władze państwowe w 1938 roku. Polegała ona na burzeniu cerkwi prawosławnych. W roku tym zburzono 108 świątyń. W okresie międzywojennym na terenie Polski istniało 5 diecezji prawosławnych (warszawska, wileńska, poleska, wołyńska i grodzieńska), dwa seminaria duchowne (Wilno i Krzemieniec), Liceum Teologiczne (Warszawa), Szkoła Duchowna (Dermań), Szkoła Psalmistów (Jabłeczna) i Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, otwarte 8 lutego 1925 roku. Kościół posiadał także 9 klasztorów, 125 dekanatów i 1457 parafii (bez filii). Ilość wiernych wynosiła około 4,5 miliona.

Najtragiczniejszy okres w dziejach prawosławia w Polsce rozpoczął się 1 września 1939 roku. Metropolita Dionizy pod presją odsunął się od rządów w Kościele i cała władza decyzyjna przeszła w ręce grup narodowościowych. Władze okupacyjne spacyfikowały szereg wsi prawosławnych, wielu działaczy cerkiewnych zginęło w obozach koncentracyjnych lub też zostało rozstrzelanych. W wyniku wojny życie Kościoła uległo poważnym zakłóceniom, przestało istnieć Studium Teologii Prawosławnej, seminaria duchowne, wydawnictwo i szereg parafii. W czasie II wojny światowej znaczną część Wojska Polskiego na emigracji stanowili żołnierze prawosławni. Istniało duszpasterstwo prawosławne, na czele którego stał biskup Sawa Sowietow, w randze generała brygady.
Wyzwolenie zastało Kościół prawosławny w stanie poważnej dezorganizacji, spowodowanej stratami wojennymi, brakiem kadr i znacznym zmniejszeniem się ilości wiernych, głównie skutkiem zmiany granic Polski, przesiedleniami do Z.S.R.R. i w ramach akcji „Wisła”. 17 kwietnia 1948 roku prezydent państwa cofnął uznanie udzielone Dionizemu Waledyńskiemu jako metropolicie Kościoła prawosławnego. W związku z tą decyzją minister administracji publicznej powołał „Tymczasowe Kolegium Rządzące Kościoła Prawosławnego”, którego zadaniem była normalizacja sprawy autokefalii oraz stosunków wewnętrznych. W 1948 roku Kościół rosyjski nadał Kościołowi polskiemu autokefalię. Wkrótce po tej decyzji synod Kościoła polskiego powołał arcybiskupa Tymoteusza Szrettera na stanowisko zastępcy metropolity oraz dokonał zmian granic diecezji. Ostateczne uregulowanie sytuacji kanonicznej nastąpiło w 1951 roku, gdy na stanowisko metropolity powołano arcybiskupa Makarego Oksijuka. W 1950 roku restytuowano w Warszawie Liceum Teologiczne, przekształcone następnie w Seminarium Duchowne, a w 1957 roku utworzono Sekcję Teologii Prawosławnej przy Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Przed Kościołem ciągle stał problem opracowania nowego statutu wewnętrznego, gdyż uchwalony w 1938 roku nie odpowiadał już stanowi faktycznemu. Nowy statut został zatwierdzony w 1970 roku. Uregulowano również sprawę wydawnictw kościelnych i w 1982 roku zorganizowano własną drukarnię. W 1981 roku powołano „Koło Teologów Prawosławnych”, które skupia młodzież i wydaje własny „Biuletyn Informacyjny K.T.P.”. Poza tym Kościół publikuje miesięcznik „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, kwartalnik „Cerkiewny Wiestnik” oraz kalendarze w wersjach polsko-rosyjskiej i ukraińskiej. W okresie powojennym wybudowano 26 nowych cerkwi i podjęto budowę dalszych 28, jak w Hajnówce, Białymstoku, Zyndranowej, Krynicy oraz przystąpiono do restauracji cerkwi klasztornej w Supraślu. W związku ze zmianą sytuacji politycznej w 1990 roku podjęto prace nad ustawą regulującą stan prawny Kościoła prawosławnego w Polsce. Ustawa została uchwalona przez sejm i podpisana przez prezydenta w 1991 roku.

Aktualnie Kościół prawosławny w Polsce dzieli się na sześć diecezji:
1. Archidiecezja warszawsko-bielska (6 dekanatów, 59 parafii). Na terenie diecezji znajdują się: klasztor żeński św. Marty i Marii w Grabarce, męski dom klasztorny w Sakach, Wyższe Seminarium Duchowne (Warszawa), Sekcja Teologii Prawosławnej Ch.A.T. i wydawnictwo metropolii.
2. Diecezja białostocko-gdańska (5 dekanatów i 55 parafii). Na terenie diecezji znajdują się klasztor męski w Supraślu i klasztory żeńskie w Białymstoku oraz Wojnowie.
3. Diecezja łódzko-poznańska (3 dekanaty i 12 parafii i 3 filie).
4. Diecezja wrocławsko-szczecińska (4 dekanaty i 39 parafii).
5. Diecezja przemysko-nowosądecka (3 dekanaty, 18 parafii i 14 filii). Diecezja została restytuowana w 1981 roku i obejmuje ziemie zamieszkałe przez prawosławnych Łemków. Na jej terenie znajduje się klasztor męski w Ujkowicach koło Przemyśla.
6. Diecezja lubelsko-chełmska (4 dekanaty, 31 parafii i 3 filie). Na terenie diecezji znajduje się klasztor męski w Jabłecznej. Diecezja została restytuowana w 1989 roku (Chełm jest najstarszą prawosławną katedrą biskupią w Polsce, założoną w 1205 roku).
W 1988 roku do jurysdykcji Kościoła polskiego przyjęto parafie prawosławne we Włoszech i w 1990 roku parafie prawosławne w Portugalii i w Brazylii.
Najwyższą władzą w Kościele jest sobór krajowy i synod biskupów. Liczba wiernych wynosi około 600 tysięcy. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny pozostaje w łączności kanonicznej ze wszystkimi lokalnymi Kościołami prawosławnymi (to znaczy czternastoma).

2. DOKTRYNA

Nauka dogmatyczna Kościoła prawosławnego bazuje na definicjach siedmiu Soborów Powszechnych, które odbyły się w pierwszym tysiącleciu. Sobory te zajmowały się głównie kwestią trynitarną (nauka o Trójcy Świętej) i chrystologiczną (nauka o Osobie Jezusa Chrystusa). Definicje dogmatyczne, odnoszące się do innych zagadnień, jak Matki Bożej i kultu ikony, są powiązane z definicją chrystologiczną. Dla Prawosławia istotne znaczenie ma Tradycja, zwłaszcza zaś nauczanie Ojców Kościoła. Ciągłość Tradycji w rozumieniu Prawosławia zabezpiecza Kościół przed błędną nauką.
W kwestiach kanonicznych wiążące są również decyzje Soborów Powszechnych oraz tych Soborów Lokalnych i Ojców Kościoła, które zostały uznane przez Sobory Powszechne.

Istotne różnice w nauce między Kościołem prawosławnym i Kościołem rzymskokatolickim dotyczą kwestii pochodzenia Ducha Świętego (tak zwane Filioque), prymatu i nieomylności biskupa Rzymu oraz kultu maryjnego (problem Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia) .

3. LITURGIA

Liturgia Kościoła prawosławnego ukształtowała się w pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa w Palestynie, na Bliskim Wschodzie i w Bizancjum. Swój ostateczny kształt uzyskała w Konstantynopolu w wyniku syntezy tradycji monastycznej i katedralnej. Podstawowym nabożeństwem jest Boska Liturgia (czyli msza) sprawowana według formularzy Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego, Jakuba Apostoła i Liturgii Praesanctificatorum. Do ważnych nabożeństw należą nieszpory i jutrznia, celebrowane razem przed niedzielami i wielkimi świętami. Kościół prawosławny uznaje siedem sakramentów, a także inne poświęcenia, jak na przykład wody, domostw itp. Najważniejszym świętem jest Pascha (Wielkanoc), zwana „świętem świąt”, poprzedzona Wielkim Postem i Tygodniem Męki. Poza tym istotne znaczenie ma dwanaście wielkich świąt Kościoła: Narodzenie Bogurodzicy, Podwyższenie Krzyża, Narodzenie Chrystusa, Objawienie Pańskie, Spotkanie Pańskie, Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni, Zwiastowanie, Przemienienie Pańskie, Zaśnięcie Bogurodzicy, Wejście Chrystusa do Jerozolimy, Wniebowstąpienie Pańskie i Zesłanie Ducha Świętego. Rok liturgiczny rozpoczyna się 1 września. Daty Paschy obliczana jest według zasad ustalonych przez I Sobór Powszechny (Nicea, 325 rok), to znaczy w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca i po Paszce żydowskiej. Kościoły prawosławne posługują się albo zmodyfikowanym kalendarzem juliańskim (tak zwany kalendarz neobizantyjski) albo kalendarzem juliańskim. W tym wypadku różnica między kalendarzami wynosi 13 dni. W kalendarzu liturgicznym każdy dzień roku ma wspomnienie świętych, niektóre dni także wspomnienie ikon i cudownych interwencji Bożych. Poza Wielkim Postem obowiązuje post prze świętem Narodzenia Chrystusa (tak zwany “Post Apostoła Filipa”), post przed świętem Apostołów Piotra i Pawła oraz post przed świętem Zaśnięcie Bogurodzicy.

4. ROZUMIENIE EKUMENIZMU I DIALOGI

Prawosławie rozumie swój udział w ruchu ekumenicznym jako danie świadectwa wiary niepodzielonego chrześcijaństwa pierwszego tysiąclecia. Prawie wszystkie Kościoły prawosławne (z wyjątkiem gruzińskiego, bułgarskiego i jerozolimskiego) są członkami Światowej Rady Kościołów (Prawosławie jest jednym z założycieli tej organizacji) i biorą udział w różnych dialogach. Najbardziej zaawansowanym jest dialog z Kościołami przedchalcedońskimi (Kościoły koptyjski, etiopski, ormiański i syryjskie). Prowadzone są też dialogi z Kościołem starokatolickim, Kościołami protestanckimi i Kościołem rzymskokatolickim. Z reguły Kościoły prawosławne są członkami krajowych organizacji ekumenicznych. W Polsce Kościół prawosławny jest członkiem Polskiej Rady Ekumenicznej, a także Światowej Rady Kościołów, Chrześcijańskiej Konferencji Pokojowej, Konferencji Kościołów Europejskich oraz uczestniczy w różnorakich dialogach międzykościelnych .

5. ZAKRES DZIAŁALNOŚCI

Podstawowym celem Kościoła jest doprowadzenie wiernego do zbawienia. Temu celowi służy przede wszystkim nauczanie. Poza tym Kościół prowadzi działalność charytatywną poprzez odpowiednie placówki, jak domy starców, sierocińce, stołówki dla ubogich, domy opieki itp. Kościół prowadzi również działalność wydawniczą i ikonograficzną (istnienie szkół malowania ikon). Jedną z charakterystycznych form działalności Prawosławia jest istnienie bractw cerkiewnych. Poza bractwami na poziomie parafialnym działają również bractwa diecezjalne i krajowe. W Polsce owocną działalność prowadzi Bractwo Młodzieży Prawosławnej, założone w 1981 roku.

6. WSPÓLNE ŚWIADECTWO

Prawosławie uważa, że wspólne świadectwo wszystkich chrześcijan ma ogromne znaczenie we współczesnym świecie. Z tego powodu bierze udział w nabożeństwach o jedność chrześcijan, współpracuje w niesieniu pomocy oraz organizuje pomoc dla dotkniętych skutkami wydarzeń losowych, zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami.